STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA NA TERITORIJI REPUBLIKE SRBIJE DO 2034. GODINE

I UVODNI DEO

Analize i istraživanja za izradu Strategije upravljanja vodama na teritoriji Republike Srbije do 2034. godine (u daljem tekstu: Strategija) urađene su na osnovu Zakona o vodama ("Službeni glasnik RS", br. 30/10 i 93/12) i podzakonskih akata. Strategija predstavlja planski dokument kojim se utvrđuju dugoročni pravci upravljanja vodama na teritoriji Republike Srbije. Strateški i planski dokument prema prethodnom Zakonu o vodama ("Službeni glasnik RS", broj 46/91) bila je Uredba o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 11/02 - u daljem tekstu: Vodoprivredna osnova Republike Srbije), koja je, prema članu 9. tog zakona, predstavljala "dugoročni plan za održavanje i razvoj vodnog režima na teritoriji Republike Srbije na jednom ili više vodnih područja ili delu vodnog područja". Prema tome, donošenjem Strategije obezbeđuje se kontinuitet u dugoročnom planiranju funkcionisanja sektora voda, na principu održivog razvoja, odnosno, obavljanje vodne delatnosti u njenim osnovnim oblastima (uređenje i korišćenje voda, zaštita voda od zagađivanja i uređenje vodotoka i zaštita od štetnog dejstva voda), kao i ostali neophodni poslovi i aktivnosti za funkcionisanje i razvoj (finansiranje, monitoring i dr.). Strategijom se obezbeđuje i zadovoljavanje interesa obveznika - korisnika upravljanja vodama.

S obzirom na karakter i značaj, Strategija i ostala strateška dokumenta i programi na nivou Republike Srbije (u oblasti prostornog planiranja, održivog razvoja, održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara, zaštite životne sredine, kao i mnogih drugih oblasti) moraju biti međusobno usaglašeni. U postupku donošenja Strategije obavezna je izrada strateške procene uticaja na životnu sredinu, u skladu sa propisima kojima se uređuje zaštita životne sredine (član 37. Zakona o vodama).

Strategija je dokument na osnovu kojeg će se sprovoditi reforme sektora voda, kako bi se dostigli potrebni standardi u upravljanju vodama, uključujući i organizaciono prilagođavanje i sistemsko jačanje stručnih i institucionalnih kapaciteta na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Strateška opredeljenja i ciljevi utvrđeni ovim dokumentom predstavljaju osnov za izradu Plana upravljanja vodama za sliv reke Dunav na teritoriji Republike Srbije i planova upravljanja vodama na vodnim područjima, uključujući i aspekt finansiranja. Istovremeno, okviri postavljeni ovom strategijom moraju se uvažavati pri izradi strategija i planova prostornog uređenja, zaštite životne sredine i drugih oblasti koje zavise od voda ili imaju uticaja na vode.

Istraživanja potrebna za izradu Strategije urađena su u skladu sa sadržajem propisanim članom 30. Zakona o vodama i, pre svega, obuhvataju:

1) ocenu postojećeg stanja upravljanja vodama;

2) ciljeve i smernice za upravljanje vodama;

3) projekciju razvoja upravljanja vodama;

4) mere za ostvarivanje utvrđenih ciljeva upravljanja vodama.

Analizama i projekcijom razvoja obuhvaćen je period do 2034. godine. U ovom periodu se očekuje značajno unapređenje stanja u sektoru voda u odnosu na postojeće. Ovo unapređenje će se odvijati u skladu sa društvenim i ekonomskim mogućnostima države, a uz uvažavanje standarda Evropske Unije (u daljem tekstu: EU) u oblasti voda. Polazeći od ocene postojećeg stanja, može se zaključiti da period do 2034. godine nije dovoljan za dostizanje svih standarda koji važe za zemlje članice EU. Najveći stepen usklađenosti očekuje se u delu vodne delatnosti koji se odnosi na korišćenje vode za ljudsku potrošnju, dok će za dostizanje propisanih standarda u delu koji se odnosi na zaštitu voda od zagađivanja biti potreban period duži od posmatranog ovim dokumentom.

Razmatrani period je veoma dug period sa aspekta predviđanja društveno-političkih, ekonomskih, fiskalnih i ostalih uslova poslovanja i za ovaj period na državnom nivou ne postoje okvirne projekcije. Međutim, s obzirom na činjenicu da vodni sistemi imaju veoma dug vek trajanja i da se moraju dugoročno planirati neophodno je razmatrati ovako dug period. Makroekonomske projekcije koje se odnose na rast bruto društvenog proizvoda i rast investicija u Republici Srbiji, a koje su osnov za planiranje razvoja, postoje za period od deset godina. Zato su u ovom dokumentu aktivnosti koje treba realizovati u desetogodišnjem periodu date na detaljnijem, a za kasniji planski period na opštem nivou.

Istraživanja i analize za izradu Strategije izvršeni su u Institutu za vodoprivredu "Jaroslav Černi" (u daljem tekstu: IJČ), uz učešće stručnjaka iz drugih institucija, kao i brojnih pojedinaca. Korišćene su sve relevantne podloge, planska i normativna dokumentacija, studije, kao i strateška i druga dokumenta od značaja za upravljanje vodama na teritoriji Republike Srbije, a u nedostatku validnih podloga i dokumenata, vršene su ekspertske procene. Period obrade nije jedinstven za sve analizirane parametre i u funkciji je njihovog karaktera. Poslednja godina obuhvaćena analizama je 2012. godina, ali su u Strategiju uključeni i noviji podaci i saznanja koji su od posebnog značaja za ovaj dokument.

U okviru Strategije AP Kosovo i Metohija1 tretirana je samo u delovima koji se odnose na prirodne karakteristike, odnosno u oblastima za koje su postojali podaci iz ranijeg perioda.

___________
1 AP Kosovo i Metohija je autonomna pokrajina u sastavu Republike Srbije i na osnovu Rezolucije Saveta bezbednosti UN 1244 od 10. juna 1999. godine nalazi se pod privremenom upravom UN.

II OCENA POSTOJEĆEG STANJA UPRAVLJANJA VODAMA

Opšti podaci u ovom poglavlju dati su na bazi Vodoprivredne osnove Republike Srbije, osim ako to nije posebno napomenuto. Pored toga, prilikom izrade ovog poglavlja korišćeni su podaci koji se prikupljaju u nadležnim institucijama Republike Srbije: Republičkom hidrometeorološkom zavodu (u daljem tekstu: RHMZ), Agenciji za zaštitu životne sredine, Zavodu za zaštitu prirode, Zavodu za zaštitu zdravlja i Republičkom zavodu za statistiku (u daljem tekstu: RZS).

2.1. Ocena stanja vodnih resursa i vodnog režima u Republici Srbiji

2.1.1. Prirodni činioci

a) Geografski položaj i reljef

Teritorija Republike Srbije nalazi se, približno, između 41° 53'; i 46° 11'; severne geografske širine i 18°49'; i 23°00'; istočne geografske dužine. Na ovom prostoru, površine oko 88.509 km2, sreću se raznoliki tipovi reljefa, počevši od prostranih ravnica na severu, preko brdovitih predela presečenih dolinama reka idući na jug, do planinskih oblasti u zapadnim, južnim i istočnim obodnim delovima.

Sa južne strane teritoriju Republike Srbije okružuje pojas planina čija visina opada idući od zapada prema istoku: Šara (2.764 mnm), Skopska Crna Gora (1.651 mnm) i Široka planina (1.352 mnm). Na zapadu su obronci Prokletija sa Đeravicom (2.656 mnm), Mokra gora (1.344 mnm), Kamena glava (1.463 mnm), Zlatar (1.627 mnm), Zlatibor (1.496 mnm), Tara (1.391 mnm), Povlen (1.346 mnm) i Jagodnja (940 mnm), dok su na istoku planine Dukat (1.829 mnm), Čemernik (1.638 mnm) i Stara planina, sa vrhom Midžor (2.169 mnm).

Glavne odlike reljefa Republike Srbije, sa osnovnim administrativnim podelama, prikazane su na Karti 1 - Geografski položaj.

b) Klimatsko-meteorološke karakteristike

Najveći deo teritorije Republike Srbije pripada klimi umerenog pojasa. Jugozapadni deo nalazi se na granici sredozemne klime i kontinentalne klime. Planinski venci koji okružuju ovo područje su ispresecani rečnim dolinama koje uslovljavaju modifikaciju klime, kako sredozemne (sa zapada), tako i kontinentalne (sa severa i istoka).

Na severu i u centralnim nizijskim delovima u Republici Srbiji vlada umerenokontinentalna klima, sa toplim letima i hladnim zimama i godišnjim prosečnim kolebanjem temperature od preko 22°C (januar-juli). Na srednjim i visokim planinama je zastupljena planinska klima.

Osnovne klimatske karakteristike (temperature i relativna vlažnost vazduha, padavine i isparavanje) su prikazane na osnovu rezultata merenja RHMZ-a, odnosno kompletiranih vremenskih serija mesečnih meteoroloških podataka za period od 1946. do 2006. godine.

Temperatura vazduha

Prostorni raspored prosečnih višegodišnjih vrednosti temperatura vazduha na teritoriji Republike Srbije prikazan je na Slici 1.

Na severu Republike Srbije srednje godišnje temperature vazduha se kreću od 10,8°C do 11,5°C, a u nizijskim delovima centralnog i južnog dela Republike Srbije od 10,0°C do 12,1°C. U brdskim i planinskim regionima se javljaju niže temperature. Srednje godišnje temperature opadaju linearno sa povećanjem nadmorske visine, uz vertikalni gradijent od -0,6°C/100 m.

Na klimatološkim stanicama u Republici Srbiji registrovane su sledeće najniže temperature vazduha: Sjenica -38,0°C, Negotin -33,2°C, Smederevska Palanka i Vršac -32,6°C, Kraljevo -31,7°C, Vlasina -31,2°C, Jaša Tomić -31,0°C, Žagubica -30,8°C, Požega i Rimski Šančevi -30,7°C, Leskovac -30,5°C, Babušnica, Kruševac i Šabac -30,0°C itd. Apsolutno maksimalne temperature vazduha registrovane su na sledećim stanicama: Jagodina 43,0°C, Ćuprija, Prokuplje i Zaječar 42,7°C, Niš i Vlasotince 42,5°C, Kruševac 42,4°C, Smederevska Palanka 42,1°C, Dimitrovgrad, Knjaževac, Leskovac i Negotin 42,0°C itd.

Padavine

Režim padavina je veoma heterogen po prostoru. Visina godišnjih padavina se kreće od oko 500 mm na severu do preko 1.000 mm u planinskim regionima, dok prosečna visina padavina u Republici Srbiji iznosi oko 730 mm/god. Količinu padavina ispod 800 mm imaju svi niži delovi, dok se sa povećanjem nadmorske visine povećavaju i godišnje sume padavina, sa vertikalnim gradijentom od 25 mm/100 m do 40 mm/100 m.

Prostorni raspored suma padavina prikazan je na Slici 2. Primećuje se generalna tendencija smanjenja visine padavina od zapada ka istoku. Najmanje godišnje količine padavina su registrovane u podslivovima reka Južne i Velike Morave, kao i na teritoriji AP Vojvodine.

Gotovo na celoj teritoriji Republike Srbije najviše kiše padne u periodu maj-juli, a najmanje u periodu januar-mart. Generalno se može konstatovati da je mesec sa najvećom količinom padavina jun, a sa najmanjom februar i mart.

Pored prosečnih mesečnih i godišnjih vrednosti suma padavina, značajne su i ekstremne dnevne i godišnje količine padavina, koje su registrovane na sledećim stanicama:

1) apsolutno maksimalne dnevne količine: Rakov Dol 220 mm, Negotin 211,1 mm, Vršac 189,7 mm, Lazarevac 173,6 mm, Vajska 162,4 mm i Jabukovac 162,3 mm;

2) maksimalne godišnje sume padavina: Krnjača 1.884,7 mm, Pleš 1.641,5 mm, Brežđe 1.585,1 mm, Lukovo 1.569,5 mm i Poćuta 1.506,5 mm.

Slika 1. Prosečne višegodišnje vrednosti temperatura vazduha (Izvor: podaci RHMZ-a)

Slika 2. Prosečne višegodišnje sume padavina (Izvor: podaci RHMZ-a)

v) Površinske vode

Hidrografska mreža i podela voda

Slivovi i podslivovi

Sa teritorije Republike Srbije vode gravitiraju ka tri mora: Crnom moru (reke dunavskog sliva), Jadranskom moru (Drim i Plavska reka) i Egejskom moru (Lepenac, Pčinja i Dragovištica).

Slivu Crnog mora, odnosno slivu Dunava pripada najveći deo teritorije Republike Srbije (oko 92% sa, odnosno oko 98% bez teritorije AP Kosova i Metohije). Reka Dunav, sa površinom sliva od oko 801.463 km2 i srednjim protokom kod ušća u Crno more od oko 6.500 m3/s, po veličini je 24. reka na svetu, a druga u Evropi. Izvire u Nemačkoj, a uliva se u Crno more u pograničnoj oblasti Rumunije i Ukrajine. Na teritoriju Republike Srbije dotiče iz Mađarske, a sa nje izlazi posle ušća Timoka, na tromeđi sa Rumunijom i Bugarskom. Na teritoriji Republike Srbije u Dunav se uliva nekoliko vrlo značajnih pritoka: Tisa, Sava i Velika Morava, kao i više malih.

Južnu granicu Crnomorskog sliva čini razvođe prema slivu Egejskog mora, od kojeg se na teritoriji Republike Srbije nalaze delovi sliva Vardara (Pčinja, Lepenac) i Strume (Dragovištica), kao i Jadranskog mora - sliv Drima (Beli Drim, Plavska reka).

Najveća leva pritoka Dunava je Tisa (površina sliva oko 157.186 km2, u Republici Srbiji oko 10.856 km2), koja je ujedno i najveća pritoka Dunava po ukupnoj površini sliva. Na teritoriju Republike Srbije ulazi iz Mađarske, kod banatskog sela Đale, a uliva se u Dunav kod Slankamena. Veće leve pritoke Dunava su i Tamiš, kanal DTD i Nera. Najveća pritoka Tise u AP Vojvodini je Begej.

Sava je najveća desna pritoka Dunava (po dužini i vodnosti), koja se u Dunav uliva kod Beograda. Površina njenog slivnog područja iznosi oko 97.713 km2 (u Republici Srbiji oko 15.147 km2). Duž toka kroz Republiku Srbiju Sava prima značajne pritoke: Drinu, Bosut i Kolubaru.

Najveća pritoka Save je Drina, ukupne površine sliva oko 20.320 km2, koja na dužini od 220 km predstavlja granicu između Bosne i Hercegovine i Republike Srbije. U Savu se uliva kod sela Crna Bara u Republici Srbiji.

Lim je najveća desna pritoka Drine. Na teritoriju Republike Srbije ulazi iz Crne Gore kod Bijelog Polja, a napušta je kod Priboja, odlazeći u Bosnu i Hercegovinu, na čijoj se teritorije uliva u Drinu.

Najnizvodnija značajnija pritoka Save je Kolubara, koja nastaje spajanjem Obnice i Jablanice uzvodno od Valjeva, a uliva se u Savu kod Obrenovca.

Druga po veličini desna pritoka Dunava u Republici Srbiji je Velika Morava (oko 38.207 km2), čiji je najveći deo sliva na teritoriji Republike Srbije, a delovi i na teritoriji Crne Gore i Bugarske. Nizvodno od sastava Južne Morave (površina sliva oko 15.696 km2) i Zapadne Morave (površina sliva oko 15.754 km2) kod Stalaća, Velika Morava prima pritoke: Lugomir, Lepenicu, Jasenicu, Resavu i Jezavu.

Južna Morava nastaje spajanjem Binačke Morave i Moravice, kod Bujanovca. Najznačajnija pritoka Južne Morave je Nišava, koja dolazi iz susedne Bugarske. Uzvodno od Nišave u Južnu Moravu se ulivaju Veternica, Jablanica, Pusta reka i Toplica.

Zapadna Morava nastaje spajanjem Moravice i Đetinje. Najznačajnije pritoke Zapadne Morave su Ibar, Rasina i Čemernica.

Veće desne pritoke Dunava nizvodno od Velike Morave su: Mlava, Pek, Porečka reka i, najznačajnija, Timok. Timok nastaje spajanjem Belog Timoka i Crnog Timoka kod Zaječara i od sela Bregova do ušća u Dunav (u dužini od oko 15,5 km) je pogranična reka između Republike Srbije i Bugarske.

Sa teritorije Republike Srbije u pravcu Jadranskog mora otiču Beli Drim (površina sliva na teritoriji Republike Srbije 4.283 km2) i Plavska reka (površina sliva na teritoriji Republike Srbije 399 km2), koja drenira zapadne padine Šare i otiče u Albaniju. Najznačajnije desne pritoke Belog Drima su: Pećka Bistrica, Dečanska Bistrica i Erenik, a leve Klina i Prizrenska Bistrica.

Slivu Egejskog mora pripadaju tri reke, čija je ukupna slivna površina na teritoriji Republike Srbije manja od 2.000 km2: Lepenac (oko 681 km2), leva pritoka Vardara, Pčinja (oko 516 km2), koja takođe otiče u Makedoniju i Dragovištica (površine sliva u Republici Srbiji 691 km2), koja se uliva u reku Strumu u Bugarskoj.

Teritorija Republike Srbije predstavlja jedinstven vodni prostor za upravljanje vodama (član 26. Zakona o vodama) i obuhvata delove slivova Crnog, Egejskog i Jadranskog mora, odnosno delove slivova i podslivova vodotoka koji njima pripadaju. Granice podslivova na teritoriji Republike Srbije van autonomnih pokrajina su utvrđene odgovarajućim podzakonskim aktom i prikazane na Karti 2 - Granice podslivova van autonomnih pokrajina.

Podela voda

Kako sve površinske vode nemaju iste značaj za upravljanje vodama, izvršena je podela na vode I i vode II reda. Nad vodama I reda nadležnost, prvenstveno u delu vodne delatnosti koja se odnosi na uređenje vodotoka i zaštitu od poplava, ima Republika Srbija, odnosno autonomna pokrajina, dok je za vode II reda zadužena jedinica lokalne samouprave. Vode I reda (Karta 1 - Geografski položaj) utvrđuje Vlada i one obuhvataju:

1) međudržavne vodotoke;

2) vodotoke koji čine ili presecaju državnu granicu;

3) vodotoke koji teku teritorijama dve ili više jedinica lokalne samouprave;

4) vodotoke na kojima je izgrađena visoka brana sa akumulacijom;

5) magistralne plovne kanale hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav (u daljem tekstu: HS DTD);

6) vodotoke koji imaju slivnu površinu veću od 100 km2 ili su značajni za korišćenje voda, zaštitu od voda ili zaštitu voda od zagađivanja.

Sve ostale vode su vode II reda.

Osnovni pokazatelji režima površinskih voda

Režim površinskih voda na teritoriji Republike Srbije predstavljen je osnovnim pokazateljima režima voda - prosečnim, malim i velikim vodama, na bazi osmatranja i merenja RHMZ na profilima vodomernih stanica u periodu 1946-2006. godine. Izbor perioda za analizu hidroloških podataka izvršen je na bazi cikličnosti2 raspoloživih serija srednjih godišnjih proticaja na zvaničnim vodomernim stanicama u Republici Srbiji. Analizom cikličnosti utvrđeno je da period 1946-2006. godine obuhvata jedan (kod većih reka), odnosno dva (kod manjih reka) puna perioda makro cikličnosti, pa se može smatrati statistički merodavnim periodom za obradu hidroloških podataka kojima se definiše režim površinskih voda.

_________
2 Cikličnost podrazumeva zakonitost smenjivanja vlažnih i sušnih godina, pri čemu jedan ciklus obuhvata jedan vlažan i jedan sušni period.

Prosečni proticaji

U Tabeli 1. prikazani su srednji mesečni i srednji višegodišnji proticaji za ključne profile vodomernih stanica. Na osnovu prosečnih višegodišnjih vrednosti srednjih godišnjih proticaja za period 1946-2006. godine urađena je karta izolinija modula oticaja i prikazana je na Slici 3.

Tabela 1. Prosečni srednji mesečni i godišnji proticaji (period 1946-2006. godine), u m3/s

(Izvor: podaci RHMZ-a)

Male i velike vode

Računske vrednosti godišnjih minimalnih proticaja 95% verovatnoće pojave (na bazi podataka za period 1946-2006. godine) prikazane su u Tabeli 2. za 58 reprezentativnih profila na rekama u Republici Srbiji. Male vode računate su na osnovu osmotrenih nizova, koji u sebi sadrže uticaj antropogenog faktora - zahvatanja voda za različita korišćenja, odvođenja voda u druge slivove za različite potrebe, itd. Kod pojedinih manjih vodotoka, ovaj uticaj može biti značajan.

Računske velike vode stogodišnjeg povratnog perioda, određene na bazi podataka za period 1946-2006. godine, takođe su prikazane u Tabeli 2, za iste rečne profile.

Slika 3. Moduli oticaja (Izvor: podaci RHMZ-a)

Tabela 2. Minimalni godišnji proticaji 95% verovatnoće pojave, prosečni višegodišnji i maksimalni godišnji proticaji 1% verovatnoće

Izvor: podaci RHMZ-a

Unutargodišnji režim proticaja

Režim proticaja na rekama na teritoriji Republike Srbije je prostorno i vremenski veoma heterogen.

Na većem delu teritorije Republike Srbije u zimskom periodu sneg se naizmenično akumuliše i topi, a u uslovima povišenih temperatura se javljaju kišne padavine, naročito u nižim krajevima. U prolećnom periodu oticaj vode se javlja zbog kiša i topljenja snega akumulisanog u planinskim regionima. Pomenuti procesi determinišu oticaj vode u toku godine, tako da reke na ovom prostoru većinom pripadaju kišno-snežnom režimu (Morava, Kolubara, Timok).

Dunav je na ulazu u našu zemlju najvodniji u periodu april-jun, a najsušniji u periodu oktobar-novembar. Na izlazu iz naše zemlje Dunav je najvodniji u periodu april-maj, a najsušniji u periodu septembar-oktobar, što je posledica unutargodišnjeg karaktera glavnih pritoka koje se ulivaju u Dunav na teritoriji Republike Srbije. Ako se posmatraju sezone, Dunav je na izlasku iz Republike Srbije najbogatiji vodom u proleće, a najsiromašniji tokom jeseni.

Sava ima uglavnom snežno-kišni režim sa obilnim vodama u proleće, usled topljenja snega i prolećnih kiša, sa izraženim minimumom u avgustu i septembru i jako neujednačenim (po vremenu pojave i veličini) jesenjim maksimumom. Slična situacija je i sa Drinom.

Tisa je najbogatija vodom u aprilu, a najsiromašnija u periodu septembar-oktobar.

Kod reka u centralnom i istočnom delu Republike Srbije karakteristično je da najveća količina vode otekne u periodu februar-maj, da su veoma mali protoci u letnjim mesecima (avgust-septembar) i da jesenji maksimumi mogu potpuno da izostanu (kišno-snežni tip).

Velika, Južna i Zapadna Morava, Kolubara, Timok, Nišava, Pčinja i Dragovištica su najvodnije u martu i aprilu, a najsušnije u periodu avgust-septembar. Pritom se vreme pojave pomera idući od zapada ka istoku, pa je na Zapadnoj Moravi i Kolubari vodniji mart, a na Južnoj Moravi, Nišavi i Timoku april.

Vodna tela površinskih voda

U cilju planiranja mera za očuvanje ili dostizanje dobrog statusa površinskih voda utvrđuju se vodna tela površinskih voda, koja predstavljaju jasno određene elemente površinskih voda, približno ujednačenih karakteristika.

U Republici Srbiji vodna tela su utvrđena na vodotocima i jezerima na slivu Dunava i Egejskog mora (podslivovi Pčinje i Dragovištice). Na teritoriji AP Kosovo i Metohija vodna tela površinskih voda nisu utvrđena, osim na reci Ibar.

Vodna tela su utvrđena na vodotocima sa površinom sliva većom od 100 km2 i na svim značajnim međudržavnim vodotocima, bez obzira na površinu sliva. Ukupno je utvrđeno 499 vodnih tela, od čega 492 na slivu Dunava. Zastupljenost vodnih tela po vodnim područjima prikazana je na Slici 4, uz napomenu da neka vodna tela ne pripadaju samo jednom vodnom području.

S obzirom na prirodne odlike područja i vodotoka (veličina sliva, nadmorska visina, geološki sastav terena i granulometrijski sastav dna), vodna tela na vodotocima razvrstana su u 38 tipova, objedinjenih u sedam grupa tipova. Od ukupnog broja vodnih tela površinskih voda, gotovo 70% (342) je okarakterisano kao prirodni vodotok ("reka"), 16 su veštačka vodna tela, dok je ostatak 28% (141), s obzirom na značajne hidromorfološke promene, preliminarno ocenjen kao značajno izmenjeno vodno telo.

Slika 4. Zastupljenost vodnih tela na vodotocima, po vodnim područjima (Izvor podataka: Pravilnik o utvrđivanju vodnih tela površinskih i podzemnih voda ("Službeni glasnik RS", broj 96/10)

Teritorija Republike Srbije je siromašna prirodnim jezerima. U Republici Srbiji je utvrđeno pet vodnih tela stajaćih voda (prirodna i veštačka jezera): Palić i Ludaško jezero na vodnom području Bačka i Banat, Vlasinsko jezero na vodnom području Morava, Srebrno jezero kod Velikog Gradišta na vodnom području Donji Dunav i Savsko jezero u Beogradu.

Granice vodnih tela na vodotocima i vodna tela na jezerima prikazani su na Karti 3 - Vodna tela površinskih voda.

g) Podzemne vode

Akumulacije podzemnih voda formiraju se i egzistiraju zavisno od geološke građe terena. Pritom je kvantitet i kvalitet ovih voda veoma heterogen i zavisi od tipa sredine u okviru koje je resurs formiran, kao i od režima površinskih voda i klimatskih uslova. Uticaj korišćenja podzemnih voda na njihov kvantitativni status zavisi od akvifera i veličine prihranjivanja. Može biti značajan (veoma sporo prihranjivanje i nadeksploatacija) do praktično zanemarljiv (eksploatacije podzemnih voda u sredinama koje imaju direktan kontakt sa površinskim vodama).

S obzirom na povezanost sa površinskim vodama, podzemne vode predstavljaju deo ukupnih vodnih resursa i tako se moraju tretirati u okviru razmatranja vodnog bilansa.

Geološka građa

Geološku građu teritorije Republike Srbije odlikuje izrazita kompleksnost, kako po pitanju litofacijalnih, tako i po pitanju tektonskih karakteristika. U građi terena učestvuju magmatske, sedimentne i metamorfne stene, stvarane u periodu od prekambrijuma pa sve do savremenih holocenskih deponata. Složenost geološke građe i strukturnog sklopa se odražava i na složenost hidrogeoloških karakteristika teritorije Republike Srbije. Na ovako složenom području moguće je izdvojiti nekoliko hidrogeoloških celina, koje se odlikuju karakterističnim geološkim sastavom i specifičnim hidrogeološkim karakteristikama. U tom smislu, izdvojene su sledeće hidrogeološke jedinice (Slika 5):

1) područje Bačke i Banata;

2) područje Srema, Mačve i Posavo-Tamnave;

3) područje jugozapadne Srbije;

4) područje zapadne Srbije;

5) područje središnje Srbije;

6) područje istočne Srbije.

Slika 5. Hidrogeološke jedinice na području Republike Srbije (Izvor: dopunjena karta iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije)

Akumulacije podzemnih voda na teritoriji Republike Srbije se javljaju u okviru stenskih masa sa različitom vrstom poroznosti:

1) intergranularna poroznost (kvartarne i neogene naslage);

2) karstna poroznost;

3) pukotinska poroznost.

Sa aspekta zahvatanja podzemnih voda od najvećeg su značaja akumulacije u okviru stenskih masa sa intergranularnim i karstnim tipom poroznosti.

Stene sa intergranularnim tipom poroznosti

Na području Bačke i Banata najznačajnije sredine sa aspekta zahvatanja podzemnih voda su predstavljene starije kvartarnim-eopleistocenskim i srednje pleistocenskim peskovito-šljunkovitim sedimentima. Ove naslage imaju kontinualno rasprostranjenje na području gotovo celog Panonskog basena. U celini, policiklične rečne i rečno-jezerske naslage predstavljaju osnovni vodonosni kompleks na području AP Vojvodine. Preko naslaga osnovnog vodonosnog kompleksa istaloženi su mlađekvartarni sedimenti, peskovi, mestimično peskoviti šljunkovi na području aluvijalne ravni Dunava, donjem toku Tise i većem delu zapadne Bačke, u okviru kojih egzistira takozvana "prva" izdan, dok su na ostalom delu istaloženi alevriti i alevritske gline (Slika 6). Dubina zaleganja naslaga osnovnog vodonosnog kompleksa se kreće u rasponu od 10 m u priobalju Dunava, gde im je debljina oko 25 m, pa do ispod 100 m na području severoistočnog Banata, gde je debljina oko 125 m.

Slika 6. Hidrogeološki presek na području Bačke i Banata (pravac zapad-istok) (Izvor: Koncepcijsko rešenje snabdevanja vodom AP Vojvodine)

Na području južnog, a naročito jugozapadnog Srema, nalaze se akumulacije podzemnih voda formirane u okviru peskovito-šljunkovitih naslaga kvartara, koje se koriste za potrebe javnog vodosnabdevanja. U vodonosnim sredinama mlađeg kvartara formirana je slobodna "prva" izdan, koja je u hidruličkoj vezi sa Savom. Debljina mlađekvartarnih naslaga se kreće u rasponu od 15 do 50 m. U policikličnim rečno-jezerskim peskovito-šljunkovitim naslagama starijeg kvartara (osnovni vodonosni kompleks), debljine 15 do 50 m, formirane su 2-3 subarteske - arteske izdani, razdvojene proslojcima polupropusnih alevrita.

Na području Mačve osnovna sredina je predstavljena peskovito-šljunkovitim naslagama mlađeg i starijeg kvartara koje su praktično na celom terenu direktno povezane, odnosno, u okviru ovih naslaga egzistira jedinstvena izdan. Najveća debljina ovih naslaga je duž toka Drine od Badovinaca i Prnjavora do Crne Bare i Ravnja i iznosi od 50 do 75 m, dok je u ostalom delu Mačve između 20 i 40 m.

Na području Posavo-Tamnave vodonosne sredine su neujednačene debljine i prostiranja, a najznačajnije rasprostranjenje imaju na delu Podgoričke ade i nizvodno od Ostružnice, do ušća Save u Dunav. Vodonosne sredine pliocenske starosti imaju kontinualno rasprostranjenje na području Srema, Mačve i Posavo-Tamnave. Vodonosne sredine pliocena predstavljene su sa 2-3 sloja sitnozrnog do srednjezrnog peska (podređeno šljunka), međusobno razdvojenih slojevima polupropusnih do nepropusnih alevrita i glina. U okviru ovih naslaga formirane su subarteske do arteske akumulacije podzemnih voda, koje se koriste za javno vodosnabdevanje.

Na području jugozapadne Srbije najznačajnije aluvijalne vodonosne sredine vezane su za peskovito-šljunkovite naslage Belog Drima i njegovih pritoka Pećke i Dečanske Bistrice. Aluvion Belog Drima se odlikuje nejednakom debljinom i promenljivim filtracionim odlikama, aluvion Pećke Bistrice ima veliku debljinu i nešto manju propusnost, dok su aluvijalne naslage Dečanske Bistrice najskromnijih karakteristika sa aspekta izdašnosti. Neogeni sedimenti su zastupljeni u okviru Sjeničko-Štavaljskog basena i Metohijske kotline i generalno ih odlikuje niska provodnost i niska izdašnost.

Na području Zapadne Srbije kvartane aluvijalne naslage su zastupljene u nanosima Drine (sektor Bajina Bašta-Loznica), Kolubare, Zapadne Morave (između Čačka i Trstenika). Od navedenih aluvijalnih naslaga od najvećeg značaja su sedimenti Drine u zoni Lozničkog polja. Aluvijalne naslage Kolubare, Zapadne Morave i Ibra su manje debljine i slabijih filtracionih karakteristika, odnosno izdašnosti. Neogene naslage su deponovane u nekoliko basena (Valjevski, Čačansko-Kraljevački, Kosovski, Podujevski i Drenički), ali su veoma skromnih filtracionih karakteristika i male izdašnosti.

Na području središnje Srbije najznačajnije kvartarne vodonosne sredine vezane su za aluvijalne nanose Dunava, Velike Morave, dela Zapadne Morave i Južne Morave. Akumulacija podzemnih voda, formirana u okviru aluvijalnih sedimenata Velike Morave, predstavlja osnovni resurs za snabdevanje vodom na ovom području. Debljina peskovito-šljunkovitih sedimenata Velike Morave se kreće u rasponu od 4-8 m u području Stalaća, pa do oko 60 m u području Godominskog rita. Dunavski aluvion na sektoru Kostolac - Veliko Gradište ima debljinu u proseku oko 15-30 m, dok južnomoravski ima debljinu 5-10 m, lokalno i 40 m. Najznačajnije akumulacije podzemnih voda u okviru neogenih naslaga vezane su za peskovite sedimente u Leskovačkom i Jagodinačko-Paraćinskom neogenom basenu, gde se koriste za potrebe javnog vodosnabdevanja.

U istočnoj Srbiji najznačajnije kvartarne naslage predstavljene su aluvijalnim nanosima Nišave i aluvijalnim sedimentima u okviru Knjaževačko-Minićevskog basena. Generalno, ove naslage se odlikuju relativno dobrom propusnošću ali malom debljinom, tako da se ne mogu zahvatati značajnije količine podzemnih voda. Neogene naslage se javljaju u okviru nekoliko neogenih basena (Knjaževačko-Minićevski, Zaječarska kotlina, Negotinska nizija i Svrljiški basen), koje generalno karakteriše slaba propusnost i mala izdašnost.

Stene sa karstnim tipom poroznosti

Najznačajniji karstni vodonosnici zastupljeni su na području jugozapadne, zapadne i istočne Srbije.

Na području jugozapadne Srbije predstavljeni su karbonatnim naslagama srednjeg i gornjeg trijasa, čija je karakteristika velika debljina i znatno rasprostranjenje, koje je u južnom delu područja gotovo kontinualno od Pešterske visoravni do Metohijske kotline, i intenzivna karstifikacija do znatnih dubina.

Na području zapadne Srbije značajnije krečnjačke mase se javljaju južno od Valjeva i predstavljene su tzv. "lelićkim" karstom, izgrađenim od srednje i gornje trijaskih krečnjaka u okviru kojih je formirana akumulacija podzemnih voda. Ova izdan se prazni preko vrela Paklje i Petnice i Gradačkih vrela.

Glavna hidrogeološka karakteristika područja istočne Srbije je svakako značajno prisustvo masa ispucalih i karstifikovanih krečnjaka gornjojurske i donjokredne starosti, čija se debljina kreće u rasponu od 50 - 500 m. U okviru ovih stenskih masa formirane su značajne akumulacije podzemnih voda (registrovano preko 70 sa minimalnim protokom od 10 l/s i 16 sa protokom preko 100 l/s), koje se prazne preko brojnih karstnih vrela čija izdašnost jako varira u toku godine. Najznačajnija karstna vrela na ovom području su Ljuberađa, vrelo Mlave, Krupanjsko vrelo, Radovansko vrelo, Beljavinska vrela, Krupac, Belopalanačko vrelo i druga.

Stene sa pukotinskim tipom poroznosti

Stene sa pukotinskim tipom poroznosti imaju značajno rasprostranjenje, naročito na području zapadne i jugoistočne Srbije, ali, zbog izuzetno skromnih filtracionih karakteristika, nisu od većeg značaja za javno vodosnabdevanje, osim lokalno (izdašnost ispod 1 l/s, retko do i preko 3 l/s).

Vodna tela podzemnih voda

Vodna tela podzemnih voda predstavljaju osnovne jedinice za upravljanje resursom podzemnih voda, praćenje statusa i primenu mera za dostizanje dobrog statusa podzemnih voda. U Republici Srbiji ukupno su izdvojena 153 vodna tela podzemnih voda, od kojih 152 pripadaju Dunavskom (Crnomorskom) slivu, a jedno Egejskom slivu. Veličina pojedinačnih izdvojenih vodnih tela se kreće u rasponu od 35 km2 do 2.643 km2. Grafički prikaz izdvojenih vodnih tela podzemnih voda dat je na Karti 4 - Vodna tela podzemnih voda

Broj izdvojenih vodnih tela po vodnim područjima dat je na Slici 7.

Slika 7. Broj vodnih tela po vodnim područjima (Izvor podataka: Pravilnik o utvrđivanju vodnih tela površinskih i podzemnih voda)

Od ukupnog broja izdvojenih vodnih tela podzemnih voda 131 su nacionalna, dok su 22 identifikovana kao prekogranična. Prekogranična su sa Mađarskom (šest vodnih tela), Rumunijom (šest vodnih tela), Hrvatskom (tri vodna tela), Crnom Gorom (dva vodna tela), Bosnom i Hercegovinom (dva vodna tela) i Bugarskom (tri vodna tela). Bilateralno je usaglašeno samo šest vodnih tela sa Mađarskom, što je osnova dalje saradnje u oblasti upravljanja zajedničkim resursom.

Mineralne i termomineralne vode

Poseban vid podzemnih voda su podzemne vode sa povišenim sadržajem minerala, oligoelemenata i/ili povišenom temperaturom. Nazivaju se mineralne, termalne i termomineralne vode.

Složena geološka građa i povoljni hidrogeološki uslovi stvorili su na teritoriji Republike Srbije značajno bogatstvo u mineralnim i termomineralnim vodama. Po gustini pojava i raznovrsnosti u fizičkim i hemijskim odlikama tih voda Republika Srbija se može ubrojiti u najbogatije prostore na evropskom kontinentu.

U Republici Srbiji registrovano je blizu 1.200 pojava ovih voda; u AP Vojvodini gotovo isključivo bušotina, a južno od Save i Dunava pretežno izvora.

Ukupna izdašnost izvora sa temperaturom preko 20°C, za deo republičke teritorije van pokrajine, iznosi oko 1.800 l/s (preko 155.000 m3/dan), što predstavlja energiju od 3x1015 J/god. Ovom treba dodati i toplotni potencijal AP Vojvodina koji se ocenjuje na 120.000-200.000 MJ/h. Izuzetno visokom temperaturom se izdvajaju lokalnosti Vranjske Banje (94,1°C na izvorima, 111°C na ustima bušotine), Jošanička Banja 77,2°C (samoizliv), bušotine u Bogatiću 75,5°C, Sirijanska Banja 72,2°C kao i preko deset lokalnosti u AP Vojvodini sa temperaturom vode na izlasku iz bušotine od 60°C do 82°C.

Korišćenje termalnih i termomineralnih voda

U zavisnosti od fizički i hemijskih karakteristika, mineralne i termomineralne vode se mogu koristiti:

1) za potrebe balneologije;

2) za flaširanje;

3) za energetske potrebe;

4) za dobijanje korisnih komponenti.

Korišćenje vode za potrebe balneologije

Banje u hidrogeološkom, geotermalnom, odnosno, hidrogeotermalnom smislu predstavljaju lokalitete u kojima se vrši eksploatacija pojava termalnih i termomineralnih voda i njihovo korišćenje u cilju lečenja ili oporavka, ali i očuvanja zdravog organizma za balneološke svrhe. Detaljniji prikaz dat je u poglavlju Uređenje i korišćenje voda - Sport, rekreacija i turizam.

Korišćenje mineralnih voda za flaširanje

Među brojnim registrovanim pojavama mineralnih voda samo mali deo se koristi u industrijskoj proizvodnji za flaširanje. Za flaširanje se pored čisto mineralnih voda (ugljokisele mineralne vode) koriste i malomineralizovane podzemne vode kao stone vode.

Potrošnja mineralne vode u Republici Srbiji iznosi oko 70 litara po stanovniku godišnje, dok je u Evropi taj prosek oko 150 litara po stanovniku godišnje. U odnosu na zahvaćenu količinu podzemnih voda za javno vodosnabdevanje i industriju (oko 500 miliona m3 godišnje), eksploatacija mineralnih voda za flaširanje predstavlja neznatni deo ukupnih rezervi ovog obnovljivog mineralnog resursa i iznosi, prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine, manje od 0,1% ukupno zahvaćenih količina na godišnjem nivou.

Uz strogo poštovanje zakonskih normi u istraživanju, iskorišćavanju, a naročito zaštiti mineralnih voda, ovaj prirodni resurs mogao bi postati strateški resurs za izvoz na svetsko tržište.

Korišćenje termomineralnih voda za energetske potrebe

Najveći geotermalni potencijal imaju podzemne vode u Mačvi, određenim delovima AP Vojvodine, po obodu Kopaonika i okolini mnogobrojnih banja Republike Srbije.

U pogledu energetskog potencijala, termomineralne vode mogu naći primenu u sledećim privrednim granama:

1) u poljoprivredi za zagrevanje staklenika;

2) u industriji za zagrevanje određenih elemenata u tehnološkom procesu proizvodnje, pranje toplom vodom i sl.;

3) u komunalnoj energetici za toplifikaciju urbanih sredina;

4) u elektroenergetici za dobijanje električne energije (geotermalne elektrane) i dr.

d) Ostali prirodni činioci

Zemljište

Karakteristike zemljišta uslovljene su većim brojem prirodnih faktora, kao što su fizičko-hemijske osobine, geološka podloga, hidrogeološki i hidrografski uslovi, orografija, klima, vegetacija, prisustvo makro i mikroorganizama. Formiranje zemljišta, uključujući i njegovo obnavljanje, izuzetno je spor proces, pa se zemljište može smatrati delimično obnovljivim resursom.

Struktura zemljišnog pokrivača

Opšta podela zemljišta u Republici Srbiji zasnovana je na karakteru njegovog prirodnog vlaženja, odnosno, na vodno-fizičkim svojstvima zemljišta, što predstavlja ne samo odgovarajući, već i namenski pristup u regulisanju vodnog režima sa aspekta primene hidro i agromeliorativnih mera, kao i procene pogodnosti zemljišta za navodnjavanje.

Zemljište na teritoriji Republike Srbije može se klasifikovati u tri velike grupe (navedene površine ne obuhvataju teritoriju AP Kosovo i Metohija):

1) automorfna zemljišta - 6.222.350 ha (80%);

2) hidromorfna zemljišta - 1.445.555 ha (19%);

3) halomorfna zemljišta - 79.360 ha (1%).

Automorfna zemljišta - karakteriše vlaženje isključivo padavinama, gde je perkolacija vode kroz presek zemljišta slobodna, bez dugog zadržavanja suvišne vode. Međutim, u sastavu ovog zemljišta ima podjedinica (naročito na vodnom području Morava, zatim Sava, a delimično i Bačka i Banat) koje su, usled degradacije, poprimile izvesna negativna svojstva koja treba hidro i agro meliorativnim merama ublažiti i/ili otkloniti.

Hidromorfna zemljišta - karakteriše povremeno ili trajno prevlaživanje pod uticajem površinskih i podzemnih voda u pojedinačnom i/ili kombinovanom delovanju, a dopunsko vlaženje uzrokovano je poplavnim vodama. Ova su zemljišta locirana na nižim kotama terena, u depresijama lesnih, jezerskih i rečnih terasa, naročito u dolinama velikih reka (Dunav, Tisa, Sava, Morava i njihove pritoke).

Halomorfna zemljišta - slatine su zemljišta koja su obrazovana pod dominantnim uticajem lako rastvorljivih soli. Pored tipičnih predstavnika slatina, štetnim procesima salinizacije i alkalizacije izloženi su u različitom stepenu i neki drugi tipovi, pretežno teška zemljišta hidromorfnog, pa i automorfnog karaktera. Ova grupa zemljišta je relativno malo zastupljena, ali je veoma značajna za vodna područja Bačka i Banat, Donji Dunav i Srem i za odvodnjavanje i za navodnjavanje.

U Tabeli 3. i na Slici 8. prikazana je zastupljenost sva tri tipa zemljišta po vodnim područjima, bez AP Kosova i Metohije.

Tabela 3. Podela i prostorna zastupljenost tipova zemljišta u Republici Srbiji

Izvor podataka: dokumentaciona baza IJČ i Vodoprivredna osnova Republike Srbije

Slika 8. Pedološka karta (Izvor: dokumentaciona baza IJČ)

Pogodnost zemljišta za navodnjavanje

Kako od karakteristika zemljišta zavisi efekat navodnjavanja, sa aspekta pogodnosti za navodnjavanje mogu se izdvojiti sledeće podgrupe-klase:

1) I klasa - duboka zemljišta pogodna za navodnjavanje bez ograničenja, uz sistematsku periodičnu kontrolu kvantiteta i kvaliteta irigacione vode i režima podzemne vode "prve" izdani;

2) II klasa - duboka i srednje duboka zemljišta pogodna za navodnjavanje uz određenu opreznost, zbog degradacionih procesa pod čijim uticajima su bila u prošlosti;

3) IIa klasa - srednje duboka zemljišta pogodna za navodnjavanje uz određenu opreznost/uslovno pogodna (dolinska zemljišta sa prisutnom promenljivošću u morfološkom, fizičkom, vodno-fizičkom i hemijskom pogledu);

4) III klasa - zemljišta uslovno pogodna za navodnjavanje, koje karakteriše glinovit mehanički sastav, znaci hidromorfizma, zabarenost, salinitet i alkalnost;

5) IIIa klasa - duboka zemljišta (pretežno hidromorfna), što zahteva prethodno odgovarajuće odvodnjavanje i dubinsko rastresanje nepovoljnih slojeva;

6) IIIb klasa - srednje duboka zemljišta, što zahteva odgovarajuće odvodnjavanje, primenu manjih količina fizičkih i hemijskih sredstava za popravku zemljišta i druge mere kompleksnih melioracija;

7) IIIv klasa - duboka, srednje duboka do plitka zemljišta (pretežno hidromorfna i halomorfna), što zahteva odgovarajuće odvodnjavanje i primenu značajnih količina fizičkih i hemijskih sredstava za popravku zemljišta.

Zemljište I i II klase dominantno je na severnom delu, a zemljište IIa klase pretežno je zastupljeno u centralnom i južnom delu Republike Srbije.

Zemljište IIIa i IIIb klase ravnomerno je zastupljeno na celoj teritoriji Republike, dok IIIv klasa pokriva duže delove Podrinjsko-kolubarskog područja i celokupnu teritoriju gornjeg područja Morave.

U Tabeli 4. prikazane su površine pogodne za navodnjavanje, po vodnim područjima.

Tabela 4. Zastupljenost površina sa aspekta pogodnosti za navodnjavanje, u ha

Izvor podataka: IJČ

Prema Tabeli 4, bez ograničenja ili uz određenu opreznost može se navodnjavati oko 1,9 miliona ha, od čega oko 70% na teritoriji AP Vojvodine. Uslovno pogodna zemljišta za navodnjavanje, uz značajna prethodna ulaganja, zahvataju još oko 2,6 miliona ha, što zajedno sa prethodnim klasama čini skoro 4,5 miliona ha.

Drenažne karakteristike zemljišta

Razvrstavanje zemljišta sa aspekta drenažnih karakteristika je izvršeno u pet drenažnih klasa (u šestoj su zemljišta van klase), pri čemu I drenažnu klasu karakteriše vrlo velika ugroženost suvišnim vodama i vrlo slaba drenažna sposobnost, II drenažnu klasu velika ugroženost i slaba drenažna sposobnost, dok je kod III drenažne klase ugroženost umerena, a drenažna sposobnost nedovoljna. Na zemljištima I do III drenažne klase odvodnjavanje predstavlja potrebnu aktivnost, za poboljšanje karakteristika zemljišta za poljoprivrednu proizvodnju. Na zemljištima IV drenažne klase poljoprivredna proizvodnja se odvija bez većih poteškoća, ukoliko se ne vrši navodnjavanje, dok je u suprotnom i na ovim površinama potrebna izgradnja sistema za odvodnjavanje.

Zastupljenost drenažnih klasa po vodnim područjima data je u Tabeli 5.

Tabela 5. Prikaz drenažnih klasa po vodnim područjima, u ha

Izvor podataka: IJČ

Korišćenje zemljišta

Pored prirodnih uslova i procesa, na karakteristike zemljišta i njegovu degradaciju značajno utiču stalni pritisci ljudskih aktivnosti, uključujući: razvoj naselja, infrastrukturnih sistema, ekstrakcija i korišćenje resursa, poljoprivreda, šumarstvo, korišćenje hemikalija, itd. Brojne namene zemljišta zavise od vode, i to: navodnjavanje, hidroelektrane, urbani razvoj, itd. Sa druge strane, način korišćenja zemljišta može uticati na kvalitet voda i vodne tokove, tako da se pri planiranju promene namene zemljišta mora uzeti u obzir uticaj na vodne resurse.

Osnovna struktura pokrivenosti zemljišta prema "Corine Land Cover 2006" (u daljem tekstu: CORINE 2006) prikazana je u Tabeli 6, pri čemu je zastupljenost pojedinih kategorija sledeća:

1) poljoprivredno zemljište 57%;

2) šumsko zemljište 38%;

3) urbane površine 4%;

4) vode i vlažna područja 1%.

Tabela 6. Karta korišćenja zemljišta (bez podataka za AP Kosovo i Metohija)

Izvor: CORINE 2006

Erozioni i bujični procesi

Erozija zemljišta i pojava bujica su dve uzajamno povezane prirodne pojave koje, svaka na svoj način, nanose ogromne štete svim oblastima života i privrednih delatnosti u Republici Srbiji. Erozioni procesi su dugotrajni, sa vidljivim promenama u intervalu od jedne do nekoliko desetina godina, dok bujica nastane i prođe u relativno kratkom vremenu.

Intenzitet i površinska rasprostranjenost pojedinih vidova erozije prati se i proučava na našim prostorima već decenijama, ali ne i kontinuirano. Prema klasifikaciji erozionih procesa (u Republici Srbiji je do sada korišćena metoda "potencijala erozije") erozija je grupisana u pet kategorija intenziteta - od vrlo slabe do ekscesivne. Zastupljenost pojedinih kategorija erozije za pojedine slivove prikazana je na Slici 9, dok je karta erozije na teritoriji Republike Srbije prikazana na Slici 10. Karta je preuzeta iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije i u nju su unete izmene samo na površinama na kojima je posle 1993. godine bilo antierozionih radova. Međutim, novelacija karte za celu teritoriju Republike Srbije nije izvršena.

Karta erozije je važan dokument, jer jasno identifikuje površine koje, sa aspekta ugroženosti od erozije, predstavljaju eroziona i potencijalno eroziona područja, za koja se definišu ograničenja i uslovi korišćenja, propisuju preventivne mere i prioritetno izvode potrebni protiverozioni radovi, iz čega proističe značaj posedovanja ažurne karte.

Slika 9. Procentualna zastupljenost erozije, po kategorijama (Izvor: Vodoprivredna osnova Republike Srbije)

Iz karte erozije se može videti da su na severnom, ravničarskom području Republike Srbije najzastupljenije vrlo slaba i slaba erozija (srednja znatno manje), dok su u centralnom i južnom delu Republike Srbije erozioni procesi znatno većeg intenziteta, sa izraženim područjima jake i ekscesivne erozije. Na ovom prostoru vrlo slaba erozija se javlja samo u ravničarskim zonama, u rečnim dolinama.

Slika 10. Karta erozije Republike Srbije
(Izvor: dopunjena karta iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije)

Mineralne sirovine

Raznovrsni geološki, tektonski i metalogenetski procesi doveli su do obrazovanja velikog broja ležišta metaličnih, nemetalničkih i energetskih mineralnih sirovina3. Njihova eksploatacija je u manjoj ili većoj meri u koliziji sa sektorom voda.

________
3 Zakon o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 88/10 - u daljem tekstu: Prostorni plan Republike Srbije).

Metalične mineralne sirovine pojavljuju se u nekoliko zona sa svojim specifičnostima, kako u pogledu nastanka, tako i u odnosu na vrste i količine ruda. U istočnoj Srbiji najpoznatija je "Timočka zona", sa dugom tradicijom u eksploataciji i preradi metaličnih sirovina, sa najznačajnijim ležištima bakra u rejonu Bora i Majdanpeka, kao i zlata i volframa kod Blagojevog Kamena. U ovoj zoni aktivno je nekoliko modernih rudnika i to: Majdanpek, Južni i Severni revir, Krivelj-Cerovo, Borska reka i Brezonik (Bor), gde je u primeni površinska eksploatacija. Značajne rudne rezerve koncentrisane su u reviru Borska reka i jednim delom se eksploatišu podzemnim putem. Istraživanja su pokazala da postoji perspektiva eksploatacije ruda u ovom i okolnim rudnim rejonima, kako ruda bakra i zlata, volframa, tako i ostalih pratećih metala (molibden, germanijum, selen, platina).

U centralnoj Srbiji nalaze se ležišta olova i cinka sa pratećim metalima (najznačajniji Rudnik na Rudniku, a od manjeg značaja Babe na Kosmaju, Crveni Breg i Šuplja Stena na Avali) i kompleksna ležišta gvožđa i bakra sa pratećim metalima, vezana za granitoidni masiv Kopaonika (Suva Ruda, Suvo Rudište).

U zapadnoj Srbiji nalaze se ležišta antimona, olova i cinka. Antimonska ležišta Zajača, Stolice, Brasina, Borina, kao i olovo-cinkovo ležište Veliki Majdan kod Ljubovije nedovoljno se eksploatišu.

U južnoj Srbiji prisutne su rude olova, cinka, molibdena u Mačkatičkom ležištu, olovno-cinkovih ruda u ležištu Grot, kao i zlata u ležištu Lece. Na području AP KiM nalaze se značajna ležišta olova i cinka, kao i hroma, nikla i drugih metaličnih minerala.

Eksploatacija metala odražava se na kvalitet vode kroz pojačanu mineralizaciju preko drenažnih voda rudnog tela i preko eksploatacionog procesa, ali je najveći stepen dejstva preko dalje obrade mineralnih ruda od primarne do metalurške obrade ruda i dalje finalne obrade metala, pri kojoj se stvaraju otpadne vode nepovoljnog sastava i štetne i opasne materije koje se nekad neadekvatno deponuju. Pored toga, dejstvo rudarstva manifestuje se i kroz pojačan stepen erozije preko deponija jalovine koja, dejstvom atmosferskih uticaja, dospeva u vodotoke.

Nemetalične mineralne sirovine nalaze se u nekoliko karakterističnih eksploatacionih zona, bilo da se radi o određenoj vrsti mineralnih sirovina ili o regionalnoj koncentraciji raznorodnih ruda.

Od tradicionalnih nemetala u Republici Srbiji su prisutna značajna ležišta azbesta (Stragari, Korlace), magnezita (Brezak, Zlatibor, Beli Kamen), fosfata (Lisina-Bosilegrad), fluorita (Ravnaja-Krupanj), gipsa (Gruža), barita (Istočna Srbija), bornih minerala (Baljevac na Ibru, Lozničko polje), zeolita (Zlatokop kod Vranja, Fruška Gora i Igroš kod Brusa) itd.

Eksploatacija minerala koji se koriste kao građevinski materijali ili za proizvodnju građevinskih materijala je veoma raširena.

Ležišta kvalitetnog krečnjaka kao tehničkog kamena prisutna su širom Republike Srbije, a u eksploataciji su: Bistrica i Surduk, Jelen Do, Nepričava, selo Ba, Ljig, Slavkovica, Batočina, Raška i druga. Jedna od najpoznatijih sirovina za proizvodnju građevinskih materijala su cementni laporci, čija se ležišta eksploatišu u Beočinu, Kosjeriću, Popovcu, a kod Vladičinog Hana definisane su bilansne rezerve.

Ležišta vatrostalnih i keramičkih glina u šumadijskoj zoni su brojna (Rudovci, Krušik, Vrbica, Pločnik, Slatina i dr.), kaolinske gline se eksploatišu kod Aranđelovca i Rudovaca, dok bentonitskih glina ima na više lokaliteta (Vrdnik, Vlasotince i dr.). Opekarske gline se koriste na mnogim lokalitetima, naročito na teritoriji AP Vojvodine, gde predstavljaju sirovinsku bazu za veće ili manje ciglane.

Eksploatacija nemetala je veoma razvijena (naročito korišćenje građevinskog materijala) i može se reći da, uz pravilnu eksploataciju i realizaciju odgovarajućih zaštitnih mera, nema posebnih negativnih efekata na kvalitet voda.

Energetske sirovine razmatrane su u Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2025. godine sa projekcijama do 2030. godine ("Službeni glasnik RS", broj 101/15). Rezerve kvalitetnih energenata, kao što su nafta i gas, simbolične su i čine manje od 1% u ukupnim bilansnim rezervama Republike Srbije, dok preostalih 99% energetskih rezervi čine razne vrste uglja, u kojima dominira lignit (sa učešćem od preko 95% u ukupnim bilansnim rezervama). Ovo se posebno odnosi na lignit koji se eksploatiše u rudnicima sa površinskom eksploatacijom. Eksploatabilne rezerve lignita (8.880 miliona tona), po rentabilnosti se dele na klasu bilansnih rezervi rentebilnih za eksploataciju (7.464 miliona tona) i klasu vanbilansnih rezervi koje u ovom trenutku nisu rentabilne za eksploataciju (1.416 miliona tona). Geografski posmatrano, u Kolubarskom basenu nalazi se 14%, u Kostolačkom 3,3%, dok Sjenički i Kovinski basen sadrže 2,7% ovih rezervi. Daleko najveći deo rezervi lignita (preko 76%) nalazi se u Kosovsko-Metohijskom basenu. Najznačajnije rezerve lignita koje se danas eksploatišu u okviru Elektroprivrede Srbije nalaze se u Kolubarskom i Kostolačkom bazenu.

Disproporcije između geoloških i eksploatacionih rezervi uglja, nafte i prirodnog gasa, prikazane su u Tabeli 7.

Tabela 7. Geološke rezerve fosilnih goriva u Republici Srbiji (Mten*)

*milioni tona ekvivalentne nafte
** Bez AP Kosovo i Metohija
*** Kerogen - organski deo uljnih škriljaca

Izvor: Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2025. godine sa projekcijama do 2030. godine

Pri površinskoj eksploataciji lignita dolazi do značajnih uticaja na režim podzemnih voda, što može da ugrozi lokalna izvorišta u blizini otvorenih kopova. Zato je obaveza investitora ovih radova da obezbede adekvatno rešenje snabdevanja vodom svih potrošača na ugroženim prostorima.

Osnovne karakteristike stanja resursa i rezervi nafte i prirodnog gasa u Republici Srbiji su mali obim konvencionalnih resursa i bilansnih rezervi, relativno visok stepen istraženosti i ograničenost istražnog područja. Kod većine ležišta nafte i prirodnog gasa ostvaren je relativno visok koeficijent iskorišćenja, što je uzrokovalo pad proizvodnje. Primenom novih tehnologija i intervencija na bušotinama, pad proizvodnje je privremeno zaustavljen. Proizvodnja sirove nafte i prirodnog gasa se ostvaruje samo iz Panonskog basena. Preostale bilansne rezerve sirove nafte u Republici Srbiji na kraju 2010. godine iznosile su oko 10,14 miliona tona, odnosno 4,23 milijarde m3 prirodnog gasa. Ove rezerve su niskog eksploatabilnog kvaliteta, što zahteva primenu novih tehnologija razrade i proizvodnje.

Rizik od zagađenja zemljišta, a time i podzemnih voda, postoji na istražnim i eksploatacionim naftnim bušotinama, duž trase naftovoda i na skladištima nafte. Neophodno je preduzeti mere, kao što su likvidacija neaktivnih bušotina, sanacija kontaminiranih lokacija, vraćanje zemljišta prvobitnoj nameni, izgradnja nepropusnih tankvana ispod rezervoara nafte i derivata nafte.

Rezerve uljnih škriljaca u Republici Srbiji utvrđene su u sledećim basenima: Aleksinački, Vranjski, Senonski tektonski rov, Valjevsko-mionički, Zapadno-moravski, Kruševački, Babušnički, Kosanički, Niški i Levački. Osim Aleksinačkog, ostali baseni nisu dovoljno istraženi, a ukupne procenjene rezerve u pobrojanim basenima su oko 4,8 milijardi tona škriljca, odnosno oko 400 miliona tona kerogena.

Slika 11. Mineralne sirovine (Izvor: Prostorni plan Republike Srbije)

Biodiverzitet

Opšta karakteristika biološke raznovrsnosti u Republici Srbiji je veliki genetički, specijski i ekosistemski diverzitet, ali su biološki resursi, kako potencijalni, tako i oni koji se u većoj ili manjoj meri koriste, relativno ograničenih kapaciteta, odnosno, biološka raznovrsnost je po kvalitetu bogata, a po kvantitetu siromašna.

Balkansko poluostrvo predstavlja jedno od 25 svetskih centara biodiverziteta. Iako teritorija Republike Srbije zauzima samo 1,9% evropskog kontinenta, na njenom prostoru je zastupljena većina ekosistema Evrope:

1) 39% vaskularne flore Evrope;

2) 51% faune riba Evrope;

3) 49% faune gmizavaca i vodozemaca Evrope;

4) 74% faune ptica Evrope;

5) 67% faune sisara Evrope.

U Republici Srbiji je zvanično registrovano oko 44.200 taksona (vrsta i podvrsta). Sa konstatovanih 3.662 taksona vaskularnih biljaka u rangu vrste i podvrste (39% ukupne evropske flore), Republika Srbija se svrstava u grupu zemalja sa najvećim florističkim diverzitetom u Evropi. Na teritoriji Republike Srbije registrovano je i opisano 625 vrsta gljiva (Macromiceta) i 586 vrsta lišajeva, pri čemu se procenjuje da je broj vrsta gljiva mnogo veći. Od 178 vrsta koje se nalaze na evropskoj Crvenoj listi, u Republici Srbiji su zastupljene 42 vrste, odnosno 23,6%. Do sada je registrovano između 98 i 110 vrsta riba i kolousta. Ukupno 13 vrsta je predloženo za Crvenu listu kičmenjaka Republike Srbije, a registrovano je i 19 taksona od međunarodnog značaja. Teritoriju Republike Srbije nastanjuju 21 vrsta vodozemaca i 25 vrsta gmizavaca i oko 20 podvrsta. Broj vrsta ptica svih kategorija (gnezdarice, vrste koje zimuju u Republici Srbiji, one koje se registruju pri seobi, potencijalno prisutne) kreće se oko 360, a međunarodno značajnih je 343. Do sada su registrovane 94 vrste sisara, odnosno 50,51% ukupne teriofaune Evrope. Od tog broja, 68 vrsta se nalazi na Preliminarnoj Crvenoj listi kičmenjaka Republike Srbije, a 16 na evropskoj Crvenoj listi.

Zaštita retkih i ugroženih vrsta, kao i njihovih staništa, predstavlja način za zaustavljanje stope opadanja biološke raznovrsnosti u Republici Srbiji. Pravno je regulisana Zakonom o zaštiti prirode ("Službeni glasnik RS", broj 14/16) i podzakonskim aktima koja uređuju ovu oblast.

Pored nacionalnog zakonodavstva, pri sprovođenju mera zaštite i očuvanja biodiverziteta primenjuju se i međunarodne konvencije, koje je potpisala i naša zemlja, i to:

1) Konvencija o biodiverzitetu - Zakon o potvrđivanju Konvencije o biološkoj raznovrsnosti ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 11/01);

2) Ramsarska konvencija - Uredba o ratifikaciji Konvencije o močvarama koje su od međunarodnog značaja, posebno kao prebivalište ptica močvarica ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 9/77);

3) CITES konvencija - Zakon o potvrđivanju Konvencije o međunarodnom prometu ugroženih vrsta divlje flore i faune ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 11/01);

4) Bernska konvencija - Zakon o potvrđivanju Konvencije o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 102/07);

5) Bonska konvencija - Zakon o potvrđivanju Konvencije o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 102/07).

Osnovni problemi za očuvanje i zaštitu biodiverziteta su: nepridržavanje propisanih režima i mera zaštite biljnog i životinjskog sveta, predela i geološkog nasleđa, prvenstveno zbog neracionalnog korišćenja prirodnih resursa, slaba pokrivenost planskom i urbanističkom dokumentacijom i izražena protivpravna izgradnja objekata u zaštićenim područjima, nedovoljna ulaganja države u očuvanje i održivi razvoj najreprezentativnijih područja i ključnih vrsta biodiverziteta Republike Srbije, drastično menjanje uslova staništa, fragmentacija i/ili uništavanje prirodnih ekosistema usled različitih oblika antropogenog uticaja, promena namene šumskog i poljoprivrednog zemljišta, ilegalno i/ili nestručno sakupljanje pojedinih komercijalnih vrsta (pečurke, lekovito bilje, itd.), nedovoljno sprovođenje propisa od strane nadležnih inspekcijskih službi, nedovoljna podrška za držanje ekonomski neisplativih primitivnih rasa, vrsta, sorti i sojeva domaćih životinja i gajenih biljaka u ambijentu stalne modernizacije rasnog i sortnog sastava, što dovodi do smanjenja raznovrsnosti genetičkog materijala u poljoprivredi pod pritiskom tržišta.

Strategijom biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period od 2011. do 2018. godine ("Službeni glasnik RS", broj 13/11), u kojoj su usvojeni međunarodni principi za ovu oblast, utvrđeni su nacionalni ciljevi za očuvanje biološke raznovrsnosti u Republici Srbiji.

Alohtone vrste čije unošenje i/ili širenje predstavlja pretnju autohtonom biodiverzitetu nazivamo invazivnim. One su jedan od najznačajnijih uzroka smanjenja globalnog biodiverziteta, odmah posle uništavanja staništa. Zbog toga je od značaja da se definišu vektori unosa i pogodna recipijentska područja.

Vodeni ekosistemi u Republici Srbiji, a naročito oni koji se nalaze u severnom delu zemlje, pod visokim su uticajem bioloških invazija. Sama reka Dunav je deo južnog invazionog koridora Evrope, što oblast čini izuzetno bitnom za praćenje, definisanje programa suzbijanja i suzbijanje akvatičnih invazija. Visok nivo bioloških invazija u vodenim ekosistemima već je potvrđen - invazivne vrste zabeležene su među vodenim biljkama, beskičmenjacima i kičmenjacima.

Mogu se izdvojiti sledeći vektori introdukcije alohtonih vrsta u vodene ekosisteme u Republici Srbiji: spontano širenje usled klimatskih promena, mikroklimatskih promena i promena karakteristika staništa, neadekvatno poribljavanje, neadekvatna biomanipulacija, zoohorija, brodski saobraćaj, saobraćaj manjih plovnih objekata, akvaristika i transport sa gajenim biljkama.

Zaštita prirode

U statusu zaštićenih područja na teritoriji Republike Srbije proglašeno je 460 prirodnih dobara, pet nacionalnih parkova, 17 parkova prirode, 20 predela izuzetnih odlika, 68 rezervata prirode - strogih i specijalnih, 309 spomenika prirode (botaničko-dendroloških, geomorfoloških, geoloških i hidroloških) i tri zaštićena staništa, sa osnovnim ciljem da se očuvaju, unaprede i održivo koriste obeležja i vrednosti biljnog i životinjskog sveta, geonasleđa i pejsaža tih prostora, kao i 38 područja sa integralnim kulturno-istorijskim i prirodnim vrednostima, odnosno prirodni prostori/ambijenti nepokretnih kulturnih dobara. U statusu strogo zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva proglašeno je ukupno 1759 vrsta, i to: 1032 vrsta životinja, 75 vrsta gljiva, 627 vrsta biljaka i 25 vrsti algi, dok je u statusu zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva proglašeno ukupno 854 vrsta, i to: 258 vrsta životinja, 37 vrsta gljiva i 559 vrsta biljaka.

Ukupna površina zaštićenih područja iznosi 583.183 ha, što čini 6,6% teritorije Republike Srbije i svrstava je u evropske zemlje sa relativno malim udelom prostora pod zaštitom prirodnog nasleđa u površini državne teritorije. Na zaštićenim područjima ustanovljeni su režimi zaštite I stepena na 19.465 ha, što čini 0,0023% teritorije Republike Srbije (3,89% zaštićenih površina), II stepena na 88.537 ha, odnosno 0,010% teritorije Republike Srbije (15,16% zaštićenih površina), dok se pod režimom zaštite III stepena nalazi više od 80% površine zaštićenih područja. Sa navedenim režimima zaštite, zaštićena područja ne predstavljaju potpuno ograničenje privrednog razvoja na nacionalnom i regionalnom nivou.

Međunarodni status zaštite steklo je deset područja upisanih u Listu močvara od međunarodnog značaja na osnovu Konvencije o močvarama koje su od međunarodnog značaja, naročito kao staništa ptica močvarica (Ramsarska konvencija), ukupne površine 63.919 ha i jedno područje upisano u Listu rezervata biosfere na osnovu programa UNESCO Čovek i biosfera (Man and Biosphere - Mab), ukupne površine 53.800 ha. Na osnovu odgovarajućih međunarodnih programa, na teritoriji Republike Srbije utvrđena su 42 međunarodno značajna područja za ptice (Important Bird Areas - IBA), 61 međunarodno značajno biljno područje (Important Plant Areas - IPA) i 40 značajnih područja dnevnih leptira Evrope (Prime Butterfly Areas in Europe - PBA). EMERALD mrežom, na osnovu Konvencije o zaštiti evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija), obuhvaćeno je 61 područje ukupne površine 1.019.270 ha, odnosno oko 11,5% teritorije Republike Srbije.

Uredbom o ekološkoj mreži ("Službeni glasnik RS", broj 102/10), utvrđena je Ekološka mreža u Republici Srbiji, radi očuvanja biološke i predeone raznovrsnosti, odnosno tipova staništa od posebnog značaja za očuvanje, obnavljanja i/ili unapređenja narušenih staništa i očuvanje određenih vrsta. Ekološku mrežu čine: ekološki značajna područja, ekološki koridori, zaštitna zona tamo gde je potrebna da štiti ekološki značajna područja i ekološke koridore od mogućih štetnih spoljnih uticaja. Ekološki značajnih područja ima 101 u ukupnoj površini od 1.849.201,77 ha.

Razvoj Evropske mreže NATURA 2000, označen je kao jedan od prioriteta u sektoru zaštite prirode. Upravljanje NATURA 2000 područjima će imati znatan uticaj na korišćenje i upravljanje vodnim resursima.

Polazeći od prethodnog, urađena je karta (Slika 12) na kojoj su prikazane oblasti namenjene zaštiti staništa ili vrsta, gde je bitan elemenat njihove zaštite održavanje ili poboljšanje statusa voda.

Slika 12. Zaštićena područja (Izvor: dokumentaciona baza IJČ)

2.1.2. Društveni i ekonomski činioci

a) Demografski pokazatelji

Stanovništvo

Prema rezultatima popisa iz 2011. godine koje je objavio RZS, u Republici Srbiji živi 7.186.862 stanovnika4 (Slika 13), ili 92 stanovnika na km2. Republika Srbija se ubraja u srednje naseljene evropske zemlje.

__________
4 Podaci u ovom poglavlju ne obuhvataju teritoriju AP Kosovo i Metohija, jer nije obuhvaćena popisom iz 2011.

Slika 13. Broj stanovnika po regionima u 2002. i 2011. godini (Izvor: RZS)

Tokom poslednje decenije za Republiku Srbiju je bila karakteristična populaciona regresija, odnosno smanjenje ukupnog broja stanovnika, pad nataliteta, porast nivoa mortaliteta, koncentracija stanovništva u urbanim sredinama i pražnjenje ruralnih područja, kao i izrazito demografsko starenje stanovništva. Posmatrajući međupopisnu dinamiku, broj stanovnika Republike Srbije se u periodu 1991-2002. godine smanjio za 78.836, odnosno 7.166 stanovnika godišnje ili po prosečnoj godišnjoj stopi od -1,0‰. Depopulacija je nastavljena i posle 2002. još intenzivnijom dinamikom. Na osnovu pomenutih rezultata popisa iz 2011. godine, broj stanovnika u Republici Srbiji je manji za 311.139 (odnosno za 4%) u odnosu na 2002. godinu. Osnovni razlozi smanjenja broja stanovnika su, pored negativnog prirodnog priraštaja i iseljavanja u inostranstvo i bojkot popisa u tri opštine na jugu Republike Srbije. Izraziti depopulacioni trend karakterističan je, pre svega, za nerazvijene i prigranične opštine i vodi ka potpunom demografskom pražnjenju tih područja.

Broj stanovnika po vodnim područjima prikazan je na Slici 14.

Slika 14. Broj stanovnika po vodnim područjima prema popisu iz 2011. godine (Izvor: RZS)

Naselja

Na teritoriji Republike Srbije 2011. godine evidentirano je 4.710 naseljenih mesta - naselja5, što je za tri naselja više nego pri prethodnom popisu. Prosečan broj stanovnika po naselju iznosi oko 1.530. Najveći broj naselja je sa manje od 2.000 stanovnika (oko 90%) i u njima živi 1,8 miliona stanovnika (oko 25% od ukupnog broja), dok je učešće broja stanovnika u naseljima većim od 100.000 oko 20% (Tabela 8). Migracioni procesi zabeleženi su iz naselja manjih od 10.000 stanovnika. Stepen urbanizovanosti velikog broja naselja, odnosno, nivo društvenog i komunalnog standarda većeg dela stanovništva nije zadovoljavajući.

__________
5 Naseljeno mesto je deo teritorije opštine koje ima izgrađene objekte za stanovanje i privređivanje, osnovnu komunalnu infrastrukturu i druge objekte za zadovoljenje potreba stanovnika koji su tu stalno nastanjeni.

Demografski podaci predstavljaju osnov za planiranje razvoja društva, uključujući i sektor voda, radi utvrđivanja potreba u vodi i stepena priključenosti stanovništva na sistem javnog vodosnabdevanja i sistem sakupljanja, odvođenja i prečišćavanja komunalnih otpadnih voda, planiranja i dimenzionisanja ovih sistema, kao i drugih objekata i sistema kao segmenta upravljanja vodama.

Tabela 8. Naselja i stanovništvo između dva popisa

Izvor: RZS

b) Ekonomski činioci

Bruto domaći proizvod

Bruto domaći proizvod (BDP)6, koji predstavlja najvažniji makroekonomski agregat jedne nacionalne ekonomije i indikator njene produktivnosti i efikasnosti u proizvodnji proizvoda i usluga neophodnih za različite vidove potrošnje, najbolji je pokazatelj krupnih promena u ekonomiji Republike Srbije u proteklim godinama (Tabela 9). Naime, nakon visokih stopa privrednog rasta u periodu 2001-2008. godine (prosečna stopa rasta 4,95%) došlo je, već u drugoj polovini 2008. godine, do preloma ekonomskih trendova u Republici Srbiji, kao posledica prelivanja negativnih efekata globalne finansijske i ekonomske krize na privredu i finansije Republike Srbije. Kriza je dovela do usporavanja, a zatim i opadanja privredne aktivnosti i spoljnotrgovinske razmene, što je bilo uslovljeno padom inostrane i domaće tražnje i smanjenjem kapitalnih priliva iz inostranstva, zbog opreznosti investitora i pogoršanja uslova na svetskim finansijskim tržištima.

_________
6 Zbir dodatih vrednosti po delatnostima i ukupnih poreza na proizvode, umanjen za iznos subvencija na proizvode i za iznos usluga finansijskog posredovanja, na nivou ukupne ekonomije.

Tabela 9. Pokazatelji kretanja BDP-a u periodu 2008-2012. godina

Izvor: Narodna banka Srbije i RZS

Recesioni talas je najviše pogodio industrijsku proizvodnju u Republici Srbiji, tako da je kompletan rast industrije u periodu 2001-2008. godine bio poništen u kriznoj 2009. godini, kada je zabeležen pad od -12,1% (Slika 15). Broj zaposlenih u ovoj delatnosti je pritom prepolovljen.

Slika 15. Stope kretanja BDP-a i industrijske proizvodnje u periodu 2008-2012. godine (Izvor: Narodna banka Srbije i RZS)

U većini sektora privrede i posle 2009. godine je nastavljen pad aktivnosti (najveći u građevinarstvu), osim u sektoru poljoprivrede i sektoru usluga.7 Sektor usluga ima najveće učešće u strukturi bruto domaćeg proizvoda u 2012. godini (Slika 16).

_________
7 Uključene usluge trgovine na veliko i malo, saobraćaja i skladištenja, turističke, finansijske, usluge osiguranja, državne uprave i socijalne i zdravstvene zaštite, banke, itd.).

Slika 16. Učešće pojedinih delatnosti u strukturi BDP-a (Izvor: RZS)

U 2012. godini praćen je doprinos pojedinih regiona u stvaranju BDP-a (Regionalni BDP). Regionalizacija BDP-a bazirana je na principu distribucije dodate vrednosti ekonomskih subjekata prema mestu rada, tj. lokalnim jedinicama gde se dodata vrednost realno stvara, a ne prema sedištu ekonomskog subjekta8.

__________
8 Princip regionalnih računa je od posebnog značaja, naročito kada se ima u vidu da veliki ekonomski sistemi, koji predstavljaju okosnicu srpske ekonomije (uključujući i javna preduzeća i državne organe i institucije), po pravilu imaju široku geografsku disperziju organizacionih jedinica (pogona, poslovnih jedinica i sl.), od kojih svaka predstavlja značajan centar ekonomske aktivnosti na teritoriji opštine i regiona na kojoj se nalazi (Pošta Srbije, NIS, Ministarstvo unutrašnjih poslova, veliki trgovinski lanci i sl.).

Republiku Srbiju karakteriše neuravnotežen regionalni razvoj (Slika 17). Neophodan ravnomerniji regionalni razvoj zahteva preduzimanje odgovarajućih mera u oblasti razvoja infrastrukture, mera podsticaja za stvaranje primamljivog privrednog ambijenta (industrijske zone i poslovni inkubatori, povoljni krediti i sl.) i osposobljavanje ljudskih resursa za implementaciju razvojnih projekata.

Slika 17. Učešće pojedinih regiona u stvaranju BDP-a u 2012. godini (Izvor: RZS)

Ostali privredni pokazatelji

Dinamika i struktura privrednog rasta u periodu do 2012. godine nisu bili adekvatni da bi Republika Srbija stvorila nove komparativne prednosti u međunarodnoj razmeni (Tabela 10).

Tabela 10. Makroekonomski indikatori

Izvor: Narodna banka Srbije i RZS

Sektori koji proizvode razmenljiva dobra (poljoprivreda, prerađivačka industrija) imali su rast ispod proseka, dok su vodeći sektori usluga (trgovina, informisanje i komunikacije i finansijske delatnosti) zabeležili natprosečne stope rasta. Za pomenuti period karakteristično je smanjenje učešća prerađivačke industrije i razmenljivih dobara u stvaranju BDP-a, dok je sektor usluga postao glavni generator privrednog rasta. Nerazvijenost sektora razmenljivih dobara uticala je i na brži rast uvoza od izvoza, pa je karakteristika posmatranog perioda i visoka uvozna zavisnost i nisko učešće izvoza u BDP (oko 25%). Investicije nisu obezbedile rast izvoza razmenljivih dobara koji bi doprineo smanjivanju inostranog duga. Tekuća investiciona aktivnost, u odnosu na razvojne potrebe i pored donekle poboljšanog makroekonomskog ambijenta i dalje je na niskom nivou. Vrednost stranih direktnih neto investicija i investicioni racio su u stalnom padu. Istovremeno, javni dug Republike Srbije je veoma visok i pokazuje trend rasta. Na kraju 2012. godine ukupan spoljni dug države, prema podacima Narodne banke Srbije, iznosio je 25,7 milijardi € (Slika 18).

Slika 18. Kretanje spoljnog duga Republike Srbije u periodu 2002-2012. godine (Izvor: Narodna banka Srbije i RZS)

Ove promene su se odražavale i na sektor voda. U poslednjih desetak godina ulaganja u sektor voda su značajno smanjena, kako u održavanje postojećih infrastrukturnih objekata, tako i u izgradnju novih kapaciteta. U Tabeli 11. prikazani su podaci o ukupnim investicijama u Republici Srbiji i investicijama u delatnost snabdevanja vodom i sakupljanja, odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda (kanalisanje naselja), iz kojih se može videti da je učešće investicija u ovoj delatnosti u ukupnim investicijama veoma nisko i pokazuje trend smanjenja. Za investicione aktivnosti u sve oblasti sektora voda u prethodne tri godine prosečno je na godišnjem nivou izdvajano 120-150 milijardi €, što je znatno niže od potreba. Održavanje objekata i sistema u javnoj svojini bilo je nedovoljno i bez poštovanja odgovarajućih standarda, što se odrazilo na stanje u sektoru voda.

Tabela 11. Ukupne investicije i investicije u snabdevanje vodom i kanalisanje naselja9

Izvor: RZS: Opštine i regioni u Republici Srbiji

Društveno i ekonomsko stanje u prethodnom periodu karakteriše:

1) smanjenje ukupnog broja stanovnika, koncentracija stanovništva u urbanim sredinama i izrazito demografsko starenje stanovništva;

2) nizak nivo BDP-a i prosečan trend pada posle 2008. godine, tako da je u 2012. godini za 30% niži11 u odnosu na 1989. godinu (poslednja godina pred tranziciju);

3) pad industrijske proizvodnje, koji je brži od pada BDP-a, tako da sektor usluga postaje glavni generator privrednog rasta;

4) nizak nivo investicione aktivnosti, naročito u odnosu na razvojne potrebe i stalni pad investicionog racia;

5) veoma visok javni dug Republike Srbije, koji i dalje pokazuje trend rasta.

_________
9 Investicije u delatnost snabdevanja vodom i kanalisanje naselja učestvuju u ukupnim investicijama sektora voda sa 85% do 90%. Ostalo su investicije u zaštitu od štetnog dejstva voda i u hidromelioracije.
10 Narodna banka Srbije: prosečan kurs u dinarima: 2010. godine 1 € =103,0431; 2011. 1€ =101,9502; 2012. 1€ =113,1277.
11 Druge države u tranziciji su u istom periodu povećale svoj BDP u proseku za preko 40%.

Opisani pokazatelji društveno ekonomskog stanja Republike Srbije neposredno utiču na sve oblasti sektora voda, za čije se funkcionisanje i razvoj obezbeđuje i izdvaja sve manje sredstava. Naime, održavanje objekata i sistema u javnoj svojini obavlja se bez uvažavanja odgovarajućih standarda i sa ograničenim sredstvima, a investicione aktivnosti, pored nominalnog smanjenja iz godine u godinu, beleže i sve manje učešće u ukupnim državnim investicijama. To znači da se o razvoju vodne delatnosti nije vodilo računa i sva ulaganja u ovu oblast bila su znatno niža od potreba.

2.2. Postojeće stanje vodnih objekata i sistema

2.2.1. Stanje po oblastima vodne delatnosti

a) Uređenje i korišćenje voda

Ova oblast vodne delatnosti uključuje uređenje voda i korišćenje voda za razne namene (snabdevanje vodom stanovništva i industrije, navodnjavanje, hidroenergetiku, plovidbu, uzgoj ribe, sport, rekreaciju i turizam), kao i oplemenjivanje malih voda u cilju obezbeđenja dobrog stanja akvatičnih i priobalnih sistema i povećanja količina voda u malovodnom periodu.

Uređenjem voda prvenstveno se obezbeđuje bolja prostorna i vremenska ujednačenost vodnih resursa i stvaraju se osnovni preduslovi za zadovoljavanje različitih i kompleksnih potreba za vodom u prostoru i vremenu. Ovo se postiže kompleksnim hidrosistemima, regionalnim i/ili višenamenskim, koji se, zbog svog značaja, prikazuju u posebnom poglavlju.

Snabdevanje stanovništva vodom za piće

Iako je snabdevanje vodom unutar posebnih celina (utvrđeni gradovi, dvorovi, verski objekti) na teritoriji Republike Srbije bilo prisutno još u dalekoj prošlosti, savremeni vodovodi se javljaju tek krajem devetnaestog veka. Međutim, njihov razvoj nije bio intenzivan, tako da je pred početak Drugog svetskog rata javne vodovode, pored Beograda, imalo još samo 17 naselja.

Intenzivniji razvoj snabdevanja vodom započeo je sredinom dvadesetog veka, pri čemu je poseban značaj imao dokumenat Osnove dugoročnog snabdevanja vodom stanovništva i industrije na teritoriji Socijalističke Republike Srbije van teritorija autonomnih pokrajina, iz 1977. godine. Međutim, pri realizaciji ovog dokumenta došlo je do značajnih odstupanja, jer se, umesto primene kompleksnih rešenja, problem snabdevanja vodom rešavao dominantno putem tzv. prelaznih rešenja.

Broj korisnika obuhvaćenih sistemom javnog vodosnabdevanja se vremenom povećavao, a rasla je i specifična potrošnja u gradovima, sa oko 100 l po korisniku na dan 1950. godine, preko 390 l/kor/dan 1981. godine, do 460 l/kor/dan 1991. godine12 (pretežno zbog industrijskog razvoja). U novijem periodu, međutim, zbog redukovane privredne aktivnosti specifična potrošnja je smanjena na oko 320 l/kor/dan. Što se obuhvaćenosti stanovništva organizovanim vodosnabdevanjem tiče, može se konstatovati da je u novijem periodu (od 1991. godine do danas) u Republici Srbiji (bez AP Kosova i Metohije) procenat stanovništva priključenog na sisteme javnog vodosnabdevanja oko 81% stanovništva (tabele 12 i 13). Pritom je ovaj procenat najmanji u centralnoj Srbiji (71%), dok je znatno veći u Beogradu (92%) i u AP Vojvodini (91%). Procenjuje se da je stanovništvo obuhvaćeno sistemima pretežno koncentrisano u manjem broju naselja (nešto više od trećine ukupnog broja naselja) veće gustine naseljenosti.

Napominje se da se oko 70% stanovništva Republike Srbije snabdeva vodom iz resursa podzemnih voda.

_________
12 Podaci preuzeti iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije.

Tabela 12. Priključenost stanovništva na sisteme javnog vodosnabdevanja 2012. godine, po okruzima

Izvor: RZS

Tabela 13. Priključenost stanovništva na sisteme javnog vodosnabdevanja 2012. godine, po vodnim područjima

Izvor: RZS

Zahvaćene količine, tip izvorišta vode za piće i specifična potrošnja vode

Početkom XXI veka u Republici Srbiji bez AP Kosovo i Metohija prosečno godišnje zahvatanje za sisteme javnog vodosnabdevanja iznosilo je oko 23 m3/s vode (oko 730 miliona m3/god). Količina se postepeno smanjivala, zbog nepovoljnih demografskih kretanja, povećane racionalnosti sistema u nekim većim gradovima, kao i zbog manje privredne aktivnosti, tako da je 2012. godine za ove namene zahvaćeno oko 21,6 m3/s, odnosno oko 680 miliona m3/god. U tabelama 14. i 15. prikazane su za 2012. godinu zahvaćene količine vode po okruzima i vodnim područjima i tipovi izvorišta.

Mnogo zastupljenije izvorište snabdevanja vodom za piće stanovništva su podzemne vode, kako za opštinske centre, tako i za manja naselja. Iz 157 izvorišta različitih tipova izdani za javno snabdevanje vodom opštinskih centara zahvata se ukupno 15-17m3/s. Najviše vode zahvata se iz aluvijalnih (više od 40%), zatim iz karstnih (nešto više od 20%) izvorišta, dok su pukotinske izdani najmanje korišćeno izvorište podzemnih voda (Slika 19) i Karta aktivnih izvorišta za javno vodosnabdevanje.

Tabela 14. Zahvaćene količine vode i izvorišta javnog vodosnabdevanja, po okruzima

Izvor: RZS

Tabela 15. Zahvaćene količine vode i izvorišta javnog vodosnabdevanja, po vodnim područjima

Izvor: RZS

Slika 19. Zastupljenost tipova izdani u snabdevanju vodom opštinskih centara (Izvor: RZS i IJČ)

Podaci RZS (o zahvaćenoj vodi i korisnicima javnog vodosnabdevanja) pokazuju da je heterogenost vrednosti specifične potrošnje značajna unutar Republike Srbije, kao i unutar pojedinih okruga, što proističe iz činjenice da nemaju svi centri isti nivo privrednog razvoja, kao i stanje komunalne infrastrukture (sistemi nekompletni, mreža nedovoljno održavana što za posledicu ima velike gubitke i sl.). Ako se posmatraju veće prostorne celine, može se reći da AP Vojvodina ima najmanju prosečnu potrošnju (oko 230 l/kor/dan), u centralnoj Srbiji ova vrednost iznosi oko 330l/kor/dan i nešto je veća od prosečne za Republiku Srbiju (oko 320 l/kor/dan), dok grad Beograd ima najveću specifičnu potrošnju (oko 400 l/kor/dan).

Tretman vode za piće kod regionalnih i lokalnih vodovodnih sistema

Vode na izvorištima regionalnih vodovodnih sistema većinom se tretiraju složenijim tehnološkim postupcima. Izuzetak predstavlja izvorište Sveta Petka, za snabdevanje vodom Paraćina i Ćuprije, kao i nekoliko manjih sistema, na kojima se vrši samo hlorisanje vode. U Tabeli 16. dat je, po okruzima, kompletan prikaz regionalnih vodoprivrednih sistema (u daljem tekstu: RVS) i lokalnih sistema, sa naznakom da li u okviru njih postoji tretman vode za piće13.

Generalno, rad postrojenja za pripremu vode za piće može se oceniti kao zadovoljavajući, mada se povremeno javljaju problemi u funkcionisanju nekih postrojenja.

___________
13 Oznaka "Ne" stoji kod teritorijalnih jedinica za čije vodovodne sisteme, osim dezinfekcije, nema drugih tretmana vode i za njih se ne daje kapacitet, dok je kod postrojenja sa složenijim tretmanom vode naveden kapacitet.

Tabela 16. Ukupan kapacitet postrojenja za tretman vode za piće, po okruzima

Izvor: IJČ

Kvalitet voda za piće

Pokazatelji (fizičko-hemijski i mikrobiološki) koji se odnose na kontrolu kvaliteta vode za piće na teritoriji Republike Srbije preuzeti su iz Zdravstveno-statističkih godišnjaka Republike Srbije, koje publikuje Institut za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut". Prikaz je dat po okruzima (Tabela 17), a odnosi se na 2008, 2010. i 2012. godinu.

Tabela 17. Fizičko-hemijska i mikrobiološka ispravnost vode na kontrolisanim javnim vodovodnim sistemima

* manje od 5% mikrobiološki i manje od 20% fizičko-hemijski neispravnih uzoraka
** 59.900 uzoraka vode za piće ispitano na fizičko-hemijsku ispravnost - neispravno 13,9%

Izvor: Institut za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut"

Fizičko-hemijska i mikrobiološka neispravnost vode za piće nije zabeležena na oko 50% kontrolisanih centralnih vodovodnih sistema, pri čemu je ispravnih sistema najviše bilo na području centralne Srbije (65-70%). Povremena neispravnost zabeležena je na nekim uzorcima u sistemima u AP Vojvodini i Beogradu.

Na prostoru AP Vojvodine fizičko-hemijska neispravnost uzoraka vezana je prevashodno za prirodne karakteristike podzemne vode, dok su za centralnu Srbiju odstupanja često vezana za sadržaj nitrata.

Ocena stanja

Stanje vodosnabdevanja se razlikuje po područjima, kako u pogledu izgrađenosti infrastrukture i stepena obuhvaćenosti stanovništva, tako i u pogledu pouzdanosti vodosnabdevanja (po vremenu, količini i kvalitetu). Ovo je uslovljeno različitom gustinom naseljenosti, stepenom privredne aktivnosti i raspoloživim kapacitetima izvorišta, gubicima u mreži i drugim faktorima.

Procenat priključenosti stanovništva na javne sisteme vodosnabdevanja rastao je kroz vreme i u Republici Srbiji bez AP Kosovo i Metohija 2002. godine bio je oko 76%, a danas je veći od 80%. Prisutan je dalji trend povećanja priključenosti, značajnim delom kao posledica migracije iz sela u grad. Najveći procenat priključenosti (preko 90%) je u AP Vojvodini i Beogradu, što govori u prilog dobroj izgrađenosti vodovodne infrastrukture na ovim, ali i na drugim prostorima. Međutim, činjenica je da u centralnoj Srbiji postoje i neka veća naselja koja nemaju sisteme javnog vodosnabdevanja.

Stanje izgrađene infrastrukture razlikuje se po sistemima i u najvećoj meri zavisi od starosti i održavanja objekata. Neodgovarajuće održavanje često ima za posledicu velike gubitke u mreži, koji kod pojedinih sistema iznose i više od 30%, a može doći i do ugrožavanje kvaliteta vode.

Po pitanju kvaliteta vode postoje tri grupe problema:

1) neodgovarajući kvalitet vode za piće - prisutan je u velikom delu AP Vojvodine (posebno u Bačkoj i Banatu), Pomoravlja, delovima Šumadije i brojnim manjim opštinama;

2) nadeksploatacija podzemne vode - prisutna prvenstveno u AP Vojvodini;

3) nedovoljna zaštićenost izvorišta (prisutna na mnogim izvorištima u zemlji).

Problem neodgovarajućeg kvaliteta vode je prisutniji u manjim sredinama, dok je u većim gradovima u vodovodnim sistemima kvalitet uglavnom unutar granica maksimalne dozvoljene koncentracije (u daljem tekstu: MDK). Trendovi u pogoršanju kvaliteta vode, generalno, nisu uočeni. Problem neadekvatne zaštićenosti izvorišta javlja se nezavisno od veličine sistema.

Značajan problem u ovom segmentu predstavlja i neadekvatna cena vode, koja je na nekim područjima manja od troškova rada sistema, a stepen naplate je, osim kod većih sistema, nedovoljan.

Problem predstavljaju nelegalno bušeni bunari pretežno u ruralnim i suburbanim prostorima, koji su izgrađivani najčešće za potrebe individualnog snabdevanja domaćinstava vodom za piće.

Pored navedenog, mora se ukazati na različitu organizovanost komunalnih službi na nivou lokalne samouprave, jer je čest slučaj da se u njihovoj nadležnosti nalaze, pored javnog snabdevanja stanovništva i drugih korisnika vodom za piće, i druge komunalne delatnosti. To u izvesnoj meri utiče na efikasnost njihovog rada. Nedostatak odgovarajućeg kadra takođe je problem u adekvatnom obavljanju vodosnabdevanja u okviru pojedinih vodovodnih sistema.

Snabdevanje vodom industrije

U drugoj polovini XX veka došlo je do intenzivne industrijalizacije u čitavoj Jugoslaviji (pa i u Republici Srbiji), odnosno, do značajnog porasta udela industrije u ukupnom društvenom proizvodu. Usporavanje rasta ove privredne grane započelo je osamdesetih godina prošlog veka, da bi početkom devedesetih godina, zbog raspada zemlje i spoljnih sankcija, i industrijska proizvodnja doživela dodatne potrese. Ukidanjem spoljnih sankcija situacija se početkom ovog veka donekle popravila, ali, u procesu društvene transformacije i promene vlasničkih odnosa, razvoju industrijske proizvodnje nije posvećena odgovarajuća pažnja.

Dugogodišnja nekonkurentnost industrije (prosečna stopa rasta fizičkog obima industrijske proizvodnje u periodu 2001-2008. godine iznosila je 2,2% za ukupnu industriju i 2,0% za prerađivačku industriju), uz nepovoljnije uslove poslovanja izazvane globalnim recesionim kretanjima, dovela je u 2009. godini industriju Republike Srbije na nivo od oko 45% proizvodnje iz 1990. godine.

Korišćenje vode je u direktnoj korelaciji sa fizičkim obimom industrijske proizvodnje. Tako se 2008. godine za potrebe industrije koristilo oko 136 miliona m3 vode (Tabela 18), što predstavlja značajno smanjenje u odnosu na prethodni period i jasno reflektuje ukupno smanjenje industrijske proizvodnje, pogotovu u oblasti prerađivačke industrije. Pritom je više od 16% ukupno zahvaćenih količina vode bilo iz javnog vodovoda, dok su sopstveni vodozahvati bili pretežno orijentisani na površinske vode. Kasnije su se zahvaćene količine vode za industriju smanjivale, tako da su 2012. godine na teritoriji Republike Srbije iznosile oko 90 miliona m3 (iz javnog vodovoda oko 17 miliona m3, odnosno oko 19%, a iz podzemnih voda oko 27 miliona m3, odnosno oko 30%, dok je više od polovine zahvaćenih površinskih voda).

Tabela 18. Zahvaćene količine vode za industriju na teritoriji Republike Srbije, u 103 m3

Izvor: RZS Eko-bilten

Za vodno područje Bačka i Banat i vodno područje Srem podaci Pokrajinskog sekretarijata za energetiku i mineralne sirovine o stanju rezervi podzemnih voda (2010. godina) pokazuju da je u procesu overe ili je overilo elaborate o rezervama podzemnih voda za sopstvene potrebe 50 privrednih subjekata. Na osnovu podataka o overenim rezervama, na ovom prostoru zahvata se ukupno do 700 l/s, iz različitih vodonosnih slojeva (Tabela 19).

Tabela 19. Ukupno zahvatanje podzemnih voda za potrebe privrede

Izvor: Pokrajinski sekretarijat za energetiku i mineralne sirovine

__________
14 Osnovni vodonosni kompleks - peskovito-šljunkovite naslage eopleistocenskih i starije pleistocenskih sedimenata.

Procenjuje se da je i na ostalim vodnim područjima ukupno zahvatanje podzemnih voda za potrebe privrednih subjekata (pivare, industrija, proizvodnja hrane i dr.) ne prelazi napred navedenu vrednost.

U termoelektranama voda se koristi za hlađenje (recirkulacijom i protočno) i za prenos toplotne energije, a površinska voda je osnovno izvorište za tehnološku vodu termoelektrana (Tabela 20).

Tabela 20. Potrošnja vode za rad termoelektrana i termoelektrana - toplana

sistem hlađenja: p - protočni; r - recirkulacioni

Izvor: modifikovana tabela iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije

Ocena stanja

Stagnacija i pad industrijske proizvodnje (i drugih privrednih aktivnosti) odrazili su se i na korišćenje vodnih resursa. Ovo ilustruje podatak da je zahvaćena količina vode za potrebe industrije 2012. godine bila za trećinu manja nego 2008. godine. Povoljna okolnost je da se za ove namene koristi više od 80% vode iz sopstvenih vodozahvata, sa većom zastupljenošću površinskih voda.

Takođe treba ukazati na činjenicu da podaci koje publikuje RZS nisu uvek kompletni, s obzirom na to da pojedini lokalni vodozahvati nisu registrovani, dok neki privredni subjekti ne ispunjavaju zakonom propisanu obavezu sistematskog registrovanja zahvaćenih količina vode u toku eksploatacije i dostavljanja podataka o merenjima nadležnim institucijama. Takođe, nema ni efikasne kontrole zahvatanja vode od strane nadležnih institucija, što bi trebalo u narednom periodu ispraviti.

Navodnjavanje

Navodnjavanje kao meliorativna mera bila je poznata još u srednjem veku i to prvenstveno u južnim krajevima Republike Srbije. To su bili individualni sistemi sa tradicionalnim načinima navodnjavanja, prvenstveno povrtlarskih kultura i nešto manje voćarskih i ratarskih useva. Prvi veći sistemi za navodnjavanje izgrađeni su tridesetih godina dvadesetog veka, a značajniji razvoj navodnjavanja nastao je u drugoj polovini XX veka, naročito posle izgradnje HS DTD. Ekonomski problemi u novijem periodu uslovili su stagnaciju u gotovo svim oblastima privrede, uključujući i poljoprivredu, pa samim tim i u oblasti navodnjavanja.

Postojeći sistemi za navodnjavanje

Na teritoriji Republike Srbije (bez AP Kosova i Metohije) površine pogodne za navodnjavanje bez ograničenja i pogodne za navodnjavanje uz oprez zahvataju površinu od oko 1,9 miliona ha. S druge strane, hidrosistemi za navodnjavanje u javnoj svojini izgrađeni su na površini od oko 105.500 ha15, što je manje od 6% od zemljišta koje ima povoljne karakteristike za navodnjavanje. Međutim, zbog neadekvatnog održavanja i nebrige vlasnika i korisnika, u funkciji su sistemi na znatno manjem prostoru. Procenjuje se da je navodnjavanjem obuhvaćeno manje od 40% ovih površina (Tabela 21). Najveći sistemi su na području AP Vojvodine (pre svega, u Bačkoj i Banatu - oko 75%), što je uslovljeno kvalitetnim poljoprivrednim zemljištem i značajnim količinama tranzitnih voda (Dunav, Tisa i Sava) na ovom prostoru.

Prema podacima distributera opreme za navodnjavanje, pored navedenih površina, navodnjava se još 45.000 ha (Tabela 21), individualnim sistemima u privatnom vlasništvu i uz dominantnu primenu tifona i sistema kap po kap, ali o njima ne postoji potpuna evidencija u RZS.

_________
15 Izvor: javna vodoprivredna preduzeća i IJČ, referentna godina 2012. godina.

Tabela 21. Navodnjavane površine u javnoj i privatnoj svojini

* podaci javnih vodoprivrednih preduzeća ** podaci distributera opreme

Izvor: JVP i IJČ, referentna godina 2012. Godina

Na oglednim dobrima u poljoprivrednim školama pod tehnički zaokruženim sistemima nalazi se oko 2.000 ha, dok lokalno, oko okućnica, ima na oko 10.000 ha tehnički nezaokruženih sistema, tako da se pod izgrađenim sistemima u javnom i privatnom vlasništvu nalazi oko 145.000 ha, dok je nekim oblikom navodnjavanja obuhvaćeno ukupno oko 100.000 ha poljoprivrednih površina.

Podaci RZS pokazuju da su, u periodu 2009-2012. godine, navodnjavanjem bile obuhvaćene poljoprivredne površine između 25 i 53 hiljade ha (Tabela 22), u javnom i privatnom vlasništvu. Pritom treba imati u vidu da na potrebu za navodnjavanjem utiču objektivni (zadovoljavajući vremenski i prostorni raspored padavina) i subjektivni razlozi, pa je to razlog za različite prikazane vrednosti. Najviše navodnjavanih površina bilo je u AP Vojvodini oko 38.000 ha, na teritoriji Beograda oko 4.000 ha, u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji 300 ha i u Južnoj i Istočnoj Srbiji oko 11.000 ha.

Tabela 22. Navodnjavane površine u Republici Srbiji, po regionima

Izvor: RZS

Prema istom izvoru, dominantan način navodnjavanja u celoj Republici Srbiji je veštačka kiša (na oko 85% navodnjavanih površina), dok se sistemi "kap po kap" (sve zastupljeniji za povrtlarstvo i voćarstvo) koriste na najmanjem prostoru (oko 5% poljoprivrednih površina). Na oko 10% površina koriste se ostali tipovi navodnjavanja.

Norme navodnjavanja

Norme navodnjavanja se kreću u vrlo širokim granicama. Tamo gde se povremeno vrši navodnjavanje (u slučaju ocene da je usev ugrožen, što je najčešće), norma se kreće od 800 do 1.200 m3/ha godišnje, dok su na ostalim sistemima norme u rasponu od 1.000 do 2.500 m3/ha godišnje (izuzetno preko 3.000 m3/ha godišnje).

Pretežan broj sistema za navodnjavanje projektovan je i izgrađen sa hidromodulom navodnjavanja 0,5 l/s po ha. Međutim, norme navodnjavanja u toku korišćenja sistema najčešće ne odgovaraju projektovanim, a izuzetak su dugogodišnji zasadi (sa oko 3.250-3.600 m3/ha godišnje), koji se pretežno navodnjavaju sistemima "kap po kap".

Izvorišta i zahvaćene količine vode za navodnjavanje

U Tabeli 23. dat je prikaz količina vode koje se, po vodnim područjima, koriste za navodnjavanje oko 86 hiljada ha poljoprivrednih površina u državnom i privatnom vlasništvu (Tabela 21).

Tabela 23. Zahvaćene količine vode

Izvor: JVP i IJČ

Procena je da se za navodnjavanje koristi pretežno (oko 90%) površinska voda i to direktnim zahvatanjem iz rečnih tokova, regionalnih hidrosistema, akumulacija i kanalske mreže. Izvorišta podzemnih voda za navodnjavanje su najčešće bunari u okviru "prve" izdani16.

__________
16 Prve izdani su akumulacije podzemnih voda, formirane u vodonosnim sredinama mlađeg kvartara.

Ocena stanja

Polazeći od činjenice da se samo pod oranicama nalazi skoro dva miliona ha, može se zaključiti da su sistemima za navodnjavanje zahvaćene izuzetno male površine (u privatnom i javnom sektoru oko 7% od površina pod oranicama). Međutim, ni izgrađeni sistemi se ne koriste dovoljno, zbog neadekvatnog održavanja, neispunjenosti projektom utvrđenih performansi i sl. Takođe, izostanak mera arondacije, ukrupnjavanja poseda, komasacije, ali i nedovoljna uključenost korisnika sistema u procese koji se odnose na ekonomiju poljoprivrede, uticali su na ekonomičnost primene navodnjavanja u okviru postojećih sistema i na razvoj novih sistema.

Takođe treba naglasiti da ni RZS, kao republička institucija nadležna za prikupljanje i analizu podataka u svim relevantnim oblastima, uključujući i ovu oblast, neraspolaže kompletnim podacima o navodnjavanim površinama i količinama vode koje se koriste. Tako se, primera radi, u zvaničnoj evidenciji RZS još uvek ne nalaze svi moderni sistemi za navodnjavanje koje su poslednjih godina izgradili krupni privatni zemljoposednici u voćarskoj i povrtlarskoj proizvodnji, kao i brojni sistemi manjih privatnih proizvođača.

Hidroenergetika

Paralelno sa pojavom hidroelektrana u mnogim državama razvijenog sveta, početkom dvadesetog veka, prve hidroelektrane javljaju se i kod nas. Električna energija proizvedena u ovim hidroelektranama služila je uglavnom za osvetljavanje naselja i za potrebe lokalne industrije. Ove hidroelektrane bile su manjih snaga i podizane su neposredno uz potrošače, jer se elektroenergija nije mogla lako prenositi na veća rastojanja. U drugoj polovini XX veka nastupilo je intenzivnije korišćenje hidropotencijala i izgradnja većih hidroelektrana.

Prema energetskom bilansu Republike Srbije za 2015. godinu, ukupna snaga velikih hidroelektrana na pragu postrojenja iznosila je 2.940 MW, a snaga malih hidroelektrana 52,5 MW, što ukupno čini oko 30% ukupno instalisanih elektroenergetskih proizvodnih kapaciteta Republike Srbije. Prema istom izvoru, planirana proizvodnja hidroelektrana je određena na 9.236 GWh/god, dok u strukturi proizvodnje električne energije iz hidroelektrana, protočne učestvuju sa 88%, akumulacijske sa 6,5%, reverzibilne sa 4% i male hidroelektrane sa 1,5%.

Prema podacima iz Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2025. godine sa projekcijama do 2030. godine, ukupan bruto hidroenergetski potencijal na teritoriji Republike Srbije iznosi oko 25.000 GWh/god, a tehnički iskoristiv oko 19.500 GWh/god, od čega se oko 17.700 GWh/god može iskoristiti na objektima većim od 10 MW. Ukupni potencijal hidroelektrana snage do 10 MW se procenjuje na oko 1.800 GWh/god.

Pregled postojećih hidroelektrana uključenih u distribucionu mrežu elektroenergetskog sistema, sa osnovnim pokazateljima, dat je u Tabeli 24.

Tabela 24. Pregled većih hidroelektrana, sa osnovnim karakteristikama

p - protočna, a - akumulaciona, r - reverzibilna

Izvor: Vodoprivredna osnova Republike Srbije

Najveće hidroelektrane izgrađene su na rekama sa velikim hidropotencijalom (pre svega, na Dunavu i Drini), kao i nekim manjim, ali i hidroenergetski povoljnim vodotocima (Vlasina, Uvac, Visočica i dr.). Na do sada izgrađenim hidroelektranama proizvodi se prosečno oko 10.500 GWh/god (dvadesetogodišnji prosek).

Ratifikacijom Ugovora o osnivanju Energetske zajednice (Zakon o ratifikaciji Ugovora o osnivanju energetske zajednice između Evropske zajednice i Republike Albanije, Republike Bugarske, Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske, Bivše jugoslovenske republike Makedonije, Republike Crne Gore, Rumunije, Republike Srbije i Privremene misije Ujedinjenih Nacija na Kosovu u skladu sa Rezolucijom 1244 Saveta Bezbednosti Ujedinjenih Nacija, "Službeni glasnik RS", broj 62/06), Republika Srbija je preuzela i obaveze iz Direktive 2009/28/EZ, koja, između ostalog, govori o promociji električne energije proizvedene iz obnovljivih izvora energije. U cilju povećanja korišćenja obnovljivih izvora energije, Republika Srbija se pridružila zemljama koje subvencionišu proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora i uvela najrasprostranjeniji model - podsticajne fiksne otkupne cene ("feed-in" tarifa), sa periodom zagarantovanog preuzimanja električne energije od 12 godina. Ovo je uslovilo veliko interesovanje za razvoj manjih hidroenergetskih objekata (<10 MW), tako da je u poslednje vreme značajno povećan broj lokacija na kojima postoji interesovanje za izgradnju malih hidroelektrana, a raste i broj izgrađenih objekata.

Male HE se uglavnom zasnivaju na derivacijama, kojima se ostvaruje koncentracija pada, što je u nekim slučajevima uzrokovalo da se dugački potezi manjih vodotoka ekološki ugroze, po osnovama: hidrogeografsko-hidrološkim, u pogledu biološke raznovrsnosti, u pogledu ambijentalne vrednosti, sa gledišta razvoja seoskog i ekološkog turizma i dr. I kod pribranskih malih HE brojni su mogući negativni efekti - pogoršanje prirodnog režima nanosa, kvaliteta vode u akumulaciji, itd.

Pojavom velikog broja investitora zainteresovanih za ulaganje u male HE u prethodnih nekoliko godina, kao i tranzicionim periodom u kome su tek uspostavljeni odgovarajući standardi, izvršen je značajan pritisak na neke aspekte zaštite životne sredine, a takođe je dolazilo do ugrožavanja drugih korisnika voda. Iz navedenih razloga neophodno je ojačati horizontalne veze odlučivanja u organima državne uprave, a takođe i obezbediti bolju koordinaciju sa jedinicama lokalne samouprave.

Ocena stanja

Dosadašnji rad hidroenergetskih objekata bio je prevashodno u funkciji potreba i zahteva elektroenergetskog sistema Republike Srbije, ne uvažavajući u dovoljnoj meri režim voda u vodotocima. Nepovoljni efekti ovoga prisutni su na Zapadnoj Moravi, Južnoj Moravi i Drini, a sa aspekta nepoštovanja propisanih ograničenja i na Nišavi.

Rad hidroenergetskih objekata u skladu sa propisanim režimom eksploatacije, što podrazumeva i adekvatno korišćenje akumulacionih prostora, obezbedio bi povoljniji režim u vodotocima nizvodno od pregradnih mesta.

Pojedine hidroelektrane nemaju organizovano sistematsko praćenje stanja akumulacija, tako da izostaju i mere održavanja akumulacionog prostora.

Neophodno je poboljšati horizontalne veze između organa državne uprave i bolju koordinaciju sa jedinicama lokalne samouprave da bi se na optimalan način iskoristio vodni potencijal manjih vodotoka, uz što manji nepovoljan uticaj na vode i životnu sredinu.

Plovidba

Svi unutrašnji vodni putevi u Republici Srbiji su direktno ili indirektno povezani sa međunarodnom rekom Dunav i preko njega sa evropskom mrežom vodnih puteva.

Reka Dunav predstavlja veoma važan transportni koridor (pan-evropski koridor VII Rajna-Dunav). Na celoj dužini toka kroz Republiku Srbiju (od ušća Timoka na km 845,5 do mađarske granice na km 1433) ima status međunarodnog vodnog puta, regulisan "Konvencijom o režimu plovidbe na Dunavu" ("Službeni list FNRJ", broj 8/49) koja je usvojena u Beogradu 1948. godine. Prema Konvenciji, Dunavska komisija daje preporuke o minimalnim zahtevima koji se odnose na propisane gabarite plovnog puta, uključujući hidrotehničke i druge radove na Dunavu. Za potrebe plovidbe izveden je veliki obim regulacionih radova na ovom vodotoku, naročito u periodu 1965-1980. godine. Međutim, na sektoru Dunava između granice sa Mađarskom (km 1433) i Novog Sada (km 1255), koji ima prirodni hidrološko-hidraulički režim, još postoje "uska grla". Sektor nizvodno od Novog Sada, do Beograda (km 1166), predstavlja zonu isklinjavanja uspora od brane Đerdap 1 (km 943), tako da i na njemu još uvek ima nekoliko deonica nepovoljnih za plovidbu. Tekućom realizacijom projekta "Hidrotehnički i bagerski radovi" na 6 kritičnih deonica otkloniće se kritične deonice za plovidbu na nacinalnom sektoru Dunava od Beograda do Bačke Palanke, čime će se znatno povećati bezbednost plovidbe. Nizvodno od Beograda do brane HE "Đerdap 2" (km 863) Dunav je pod usporom i obezbeđuje odlične uslove za plovidbu.

Reka Tisa od ušća u Dunav do granice sa Mađarskom (km 164) ima status međudržavnog vodnog puta, u skladu sa međudržavnim sporazumom o plovidbi, koji je zaključen između Jugoslavije i Mađarske 1955. godine. Ali se novim Sporazumom između Vlade Republike Srbije i Vlade Mađarske o plovidbi rekom Tisom iz 2016. godine stavlja van snage prethodni sporazum, odnosno stvaraju uslovi za otvaranje plovidbe za plovila svih zastava. Novim sporazumom se stvaraju mogućnosti povećanog prometa robe i putnika na reci Tisi čime će ona postati konkurentna sa drugim međunarodnim vodnim putevima, a Republika Srbija povećava svoje potencijale vodnog saobraćaja.

Reka Sava ima status međunarodnog vodnog puta, u skladu sa Okvirnim sporazumom o slivu reke Save (Kranjska Gora, 2002. godina) i Protokolom o režimu plovidbe uz taj Sporazum (Zakon o ratifikaciji Okvirnog sporazuma o slivu reke Save, Protokola o režimu plovidbe uz Okvirni sporazum o slivu reke Save i sporazuma o izmenama Okvirnog sporazuma o slivu reke Save i Protokola o režimu plovidbe uz Okvirni sporazum o slivu reke Save, "Službeni list SCG - Međunarodni ugovori", broj 12/04). Trenutno stanje vodnog puta na Savi je nepovoljno, tako da se plovidba odvija uglavnom na teritoriji Republike Srbije (do Sremske Rače) i to sa velikim prekidima. Planiranim projektom "Hidrotehnički i bagerski radovi na kritičnim sektorima reke Save" uspostaviće neophodni gabariti vodnog puta za nesmetanu i bezbednu plovidbu.

Kanalska mreža HS DTD je projektovana za višenamensko korišćenje, pri čemu su najvažniji kontrola režima površinskih i podzemnih voda i plovidba. Kanali i kanalisani vodotoci uključeni u HS DTD imaju ukupnu dužinu 930 km, od čega je za plovidbu osposobljeno oko 600 km, ali samo 320 km za brodove od 1.000 t nosivosti. Uslovi za plovidbu su generalno dobri, ali postoji problem lošeg održavanja kanala (problem zasipanja nanosom i vegetacija).

Ocena stanja

Vodni saobraćaj ima određenih prednosti nad ostalim vidovima saobraćaja (ekonomičnost, manje zagađivanje životne sredine), ali i nedostatke (male brzine, determinisani pravci, zavisnost od hidrometeoroloških uslova i dr.). Kvalitetna i efikasna rena flota i odgovarajuća lučka infrastruktura i suprastruktura, uz povezanost sa ostalim saobraćajnim infrastrukturnim objektima, neophodni su za veće učešće ovog vida saobraćaja u ukupnom transportu roba i ljudi.

Republika Srbija ima povoljne ekonomske potencijale i geografske karakteristike za razvoj teretnog i putničkog vodnog saobraćaja, kao i rekreativne plovidbe. Međutim, stanje rečne infrastrukture nije zadovoljavajuće, jer je posle 1990. godine došlo do velikog zastoja u njenom održavanju.

Unutrašnji vodni putevi u Republici Srbiji imaju neujednačeno stanje plovnosti. Problemi sa različitim stanjem plovnosti, uslovima i bezbednošću plovidbe na pojedinim vodotocima negativno utiču na ekonomičnost poslovanja rečnog brodarstva i saobraćaja, pa se najčešće transport ljudi i robe vrši kopnom.

Vodni saobraćaj u celini je u nadležnosti Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture, a održavanje i razvoj međunarodnih i međudržavnih vodnih puteva je povereno Direkciji za vodne puteve koji je organ u sastavu Ministarstva. Nadležnost u planiranju razvoja i održavanju vodnih puteva su različite u slučaju međunarodnih i međudržavnih vodnih puteva i regulisane su Zakonom o plovidbi i lukama na unutrašnjim vodama ("Službeni glasnik RS", br. 73/10, 121/12 i 18/15).

Sektor voda i unutrašnji vodni saobraćaj su u funkcionalnoj zavisnosti u dva aspekta:

1) neometan i bezbedan unutrašnji vodni saobraćaj zahteva obezbeđenje potrebnih tehničkih karakteristika (gabarita plovnog puta, određenih u odnosu na niski plovni nivo), odnosno minimalnih dimenzija koje treba da ima plovni put da bi se na njemu bezbedno i ekonomično odvijao vodni saobraćaj i u nepovoljnim hidrološkim uslovima. Potrebne tehničke karakteristike u skladu sa kategorijom plovnog puta se obezbeđuju izvođenjem hidrotehničkih radova u rečnom koritu;

2) infrastrukturni (lučki kapaciteti) i plovila su "potencijalni zagađivači".

Iz prethodnog proističe neophodnost saradnje između sektora voda i institucija nadležnih za rečni saobraćaj, u svim fazama planiranja i eksploatacije vodnih puteva.

Ribarstvo i ribogojstvo

Ribarstvo je privredna delatnost i obuhvata ribogojstvo i privredni ribolov na otvorenim vodama. Rekreativni i sportski ribolov nisu privredne aktivnosti već su definisane Zakonom o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda ("Službeni glasnik RS", broj 128/14).

Ribolovne vode Republike Srbije Rešenjem o određivanju ribarskih područja ("Službeni glasnik RS", br. 49/10 i 60/12) podeljene su na šest ribarskih područja i to: Srbija - AP Vojvodina, Srbija - zapad, Srbija - jugozapad, Srbija - jug, Srbija - istok i Srbija - centar. Ribarska područja su dodeljena na upravljanje različitim institucijama. Organizacija prikupljanja podataka o ribarstvu u Republici Srbiji često se menjala od 1948. do 2011. godine. Broj izveštajnih jedinica je opadao sa 77 na 35 1961. godine, odnosno na 7 1996. godine, dok su 2003. godine RZS podatke dostavljale samo tri izveštajne jedinice.

U Republici Srbiji je zabeleženo između 98 i 110 vrsta kolousta i riba, dok procenjen broj vrsta koji živi u kopnenim vodama prevazilazi 9017.

Ribarstvo na otvorenim vodama uobičajeno se deli na privredni i rekreativni ribolov. Najveći pritisak na riblji resurs i vodene ekosisteme predstavlja ilegalni ribolov. Određene probleme mogu prouzrokovati i rekreativni i sportski ribolov. Teško je sa sigurnošću reći koliki je pritisak na resurs različitih vidova ribarenja, jer statistički podaci, zbog neadekvatnog monitoringa ovog resursa i izostanka odgovarajuće kontrole ulova, nisu u potpunosti pouzdani.

____________
17 Prema izveštaju Agencije za zaštitu životne sredine Republike Srbije za 2010. godinu, kopnene vode Republike Srbije naseljava 110 vrsta i podvrsta paklara i košljoriba.

Postojeći sistemi

Na teritoriji Republike Srbije gajenje riba dominantno je u toplovodnim (šaranskim) i hladnovodnim (pastrmskim) ribnjacima. Pored ovih, postoji i manji broj kaveznih sistema (što zakonski propisi ne dozvoljavaju), kao i male površine ograđenih ili pregrađenih delova prirodnih i veštačkih voda koje se koriste u svrhu uzgoja. Preko 90% ribnjaka je u privatnom vlasništvu. Ukupna proizvodnja ribe u ribnjacima na godišnjem nivou se u poslednje vreme kreće od 8.000 do 12.500 tona, pri čemu se oko 80% proizvede u šaranskim ribnjacima.

Pod šaranskim ribnjacima je između 12.000 i 13.000 ha zemljišta, najviše u AP Vojvodini (oko 97%). Deo ribnjačkih površina (15-20%) je zapušten i van upotrebe. Zapremina svih šaranskih ribnjaka je oko 190 miliona m3, dok je oko 160 miliona m3 ribnjačke zapremine u upotrebi. Površine ribnjaka se kreću od nekoliko desetina kvadratnih metara, pa do preko 2.000 ha. Po proceni, ukupan broj šaranskih ribnjaka je između 60 i 80, a veće površine (od 10 do preko 1.000 ha) ima tridesetak ribnjaka.

Pastrmski ribnjaci su locirani južno od Save i Dunava i to u brdsko-planinskim krajevima Republike Srbije. Procenjuje se da pastrmski ribnjaci zahvataju površinu od oko 12 ha (trenutno van funkcije oko 2,4 ha). Kalifornijska pastrmka predstavlja osnovnu vrstu gajenih salmonida, dok je potočna pastrmka sporadično prisutna. Proizvodnja u pastrmskim ribnjacima iznosi u proseku od 12 do 15 kg/m3 zapremine bazena. Iako se primenjuje intenzivan sistem gajenja kalifornijske pastrmke, relativno male količine proizvedene ribe po m3 vode su posledica smanjenog obima rada (5-50% kapaciteta) ovih ribnjaka, prvenstveno zbog nedostatka obrtnih sredstava.

Zahvaćene količine vode

Šaranski ribnjaci se vodom snabdevaju iz reka koje protiču u neposrednoj blizini ribnjaka (Tamiš, Tisa, Begej, Dunav, Sava i druge), iz kanalske mreže HS DTD, a u manjoj meri, iz podzemnih voda (preko bunara). Količina vode koja se zahvati za šaranske ribnjake u toku jedne godine se kreće oko 420 miliona m3. Najveće zahvatanje vode za ove svrhe je u periodu februar-maj (oko 60% ukupnih količina), nešto manje od juna do avgusta (10-11%), dok se od novembra do januara zahvata znatno manja količina vode (oko 5% ukupno zahvaćenih količina). Zapremina zahvaćene vode je oko 2,6 puta veća od ukupne zapremine šaranskih ribnjaka.

Količine vode koja se zahvata za potrebe pastrmskih ribnjaka po jedinici površine znatno je veća od količina vode u šaranskim ribnjacima, zbog činjenice da se radi o protočnim sistemima. Ukupna količina vode koja se zahvati u toku jedne godine za potrebe pastrmskih ribnjaka (na oko 9,6 ha koji trenutno funkcionišu) je oko 475 miliona m3, čime se obezbeđuje u proseku oko 37 izmena vode u toku 24 časa.

Ocena stanja

Ribogojstvo (uzgoj ribe u šaranskim i pastrmskim ribnjacima) je zastupljenije od privrednog ribolova.

Iako šaranski ribnjaci zahtevaju relativno velike količine vode, povoljna okolnost je da se ove količine zahvataju iz površinskih voda i to u najvećem obimu u prolećnom periodu. Potencijalno mnogo veći problem predstavljaju i kod šaranskih i kod pastrmskih ribnjaka, otpadne vode koje, ukoliko se ne obezbedi zahtevani kvalitet, ugrožavaju kvalitet voda recipijenta.

Sport, rekreacija i turizam

Tokom dvadesetog veka u Republici Srbiji je razvijen veoma širok spektar korišćenja voda za turističke i rekreativne svrhe na rekama, jezerima i akumulacijama. Zahvaljujući prirodnom potencijalu i već utemeljenoj tradiciji, najveću afirmaciju u Republici Srbiji dostigao je banjski turizam. Razvoj banjskog i rekreativnog turizma bio je najintenzivniji u drugoj polovini XX veka, a 1960. godine banje su zakonom dobile status prirodnih lečilišta. To je uticalo na razvoj smeštajnih kapaciteta, najpre privatnih, a kasnije i modernih hotelskih kapaciteta. Izgrađena su brojna moderna lečilišta i centri za rehabilitaciju.

Banjski turizam

Banjski turizam predstavlja najrazvijeniji vid turizma u Republici Srbiji, sa veoma dugom i bogatom istorijom (od doba Rimljana, preko Vizantije i otomanskog carstva, do savremenog doba).

Bogatstvo termomineralnih voda (samo u središnjoj Srbiji 155.000 m3/dan) omogućilo je formiranje četrdesetak specifičnih urbanih lečilišno-turističkih centara. Značajan deo ovih banja dobro je opremljen za sve vrste balneoterapije (kupatila, hidroterapija, zatvoreni i otvoreni bazeni, uređena izvorišta). Pored poznatijih balneološko-rehabilitacionih centara, u Republici Srbiji se razvija još oko tridesetak manjih, lokalnog značaja i sa nižim stepenom opremljenosti.

Banje su diferencirane na banjske centre perspektivno međunarodnog značaja, na banje nacionalnog i banje regionalnog značaja (Prostorni plan Republike Srbije). Diferenciranje je izvršeno po kriterijumima afirmisanosti (ostvaren promet, valorizovani prirodni uslovi, resursi i vrednosti, kao i stvoreni uslovi i strukture) i kriterijumima perspektivnosti/potencijala u odnosu na izdvojene turističke destinacije, tranzitne pravce i gradske centre (saobraćajni položaj, dodatna/specifična valorizacija prirodnih faktora i obuhvaćenost izdvojenim turističkim destinacijama, čije konstituente, pored ostalih faktora, čine i same banje).

Banjski centri, sada nacionalnog, a perspektivno međunarodnog značaja su: Vrnjačka banja, Niška banja, Sokobanja, Mataruška banja, Bukovička banja, Banja Koviljača i Vranjska banja. Među banjama nacionalnog značaja, po perspektivi razvoja se ističu Prolom banja, Gornja Trepča, Ribarska banja, Kanjiža i Junaković, ali se još ne mogu sve uvrstiti u međunarodne, prvenstveno zbog udaljenosti od izdvojenih turističkih destinacija.

Neka banjska i klimatska-planinska mesta razvijala su se bez odgovarajuće plansko-projektne dokumentacije, tako da nema odgovarajuće infrastrukture (pre svega, komunalne). Zbog sezonskog karaktera korišćenja turističkih kapaciteta, u punoj sezoni se udeo turista u odnosu na populaciju stanovništva značajno povećava, što može da dovede do preopterećenja komunalne infrastrukture18.

Osim banja bogatih lekovitim vodama, postoje i vazdušne banje koje su, zahvaljujući povoljnim klimatskim uslovima i geografskom položaju, proglašene za klimatska lečilišta.

Raspoloživi podaci o snabdevanju vodom za piće pokazuju da se banje snabdevaju znatno većom količinom vode iz vodovodnih sistema nego planinska mesta, jer su banje često povezane sa većim urbanim centrima. Stepen priključenosti na kanalizaciju je takođe značajno veći u banjama nego u planinskim mestima, sa izuzetkom Zlatibora i Kopaonika koji su pokriveni adekvatnim kanalizacionim sistemom.

__________
18 Prema podacima RZS u 12 najznačajnijih banja 2009. godine bilo je 355.953 turista, sa 2.264.638 noćenja u kapacitetu od 36.469 ležajeva, dok je u 11 najpopularnijih planinsko-klimatskih destinacija u 2009. godini (Zlatibor, Kopaonik, Tara, Divčibare, Ivanjica, Zlatar, Rudnik, Avala, Majdanpek, Rtanj, Brus) bilo 388.616 turista, sa 1.672.686 noćenja i sa 21.817 ležajeva.

Ostali vidovi rekreacije i turizma

Jedan od važnih vidova rekreacije je kupanje. U Republici Srbiji je registrovano 57 javnih kupališta i objekata namenjenih rekreaciji na rekama, jezerima i vodnim akumulacijama, koja su pod upravom nadležnih organa, ali postoji i neidentifikovan broj kupališta koja su izvan sistema kontrole. Na javnim kupalištima obavezno je uspostaviti monitoring, upravljati kvalitetom vode i informisati javnost o kvalitetu vode za kupanje. Međutim, još uvek nije obezbeđeno ispunjenje ovih zahteva na svim punktovima.

Među najpoznatija kupališta na rekama i jezerima u Republici Srbiji ubrajaju se: Ada Ciganlija u Beogradu, plaža Lido u Zemunu, plaža Štrand u Novom Sadu, Jugovo kod Smedereva, plaža u Užicu, Belocrkvanska jezera, Palićko jezero, Srebrno jezero kod Velikog Gradišta, Borsko jezero i jezero Perućac.

Republika Srbija je bogata rekama na kojima su zastupljeni brojni sportovi na vodi: jedrenje, kajakaštvo, veslanje, skijanje na vodi i drugo. Na Drini, Uvcu, Limu i Ibru može se uživati i u raftingu. Na pojedinim rekama održavaju se regate, dok se na Dunavu organizuju međunarodna turistička krstarenja Koridorom 7.

Pored toga, u turističko-rekreativne svrhe koriste se, pod određenim uslovima, brojna zaštićena područja prirode, uključujući pet nacionalnih parkova, 16 parkova prirode, 16 predela izuzetnih odlika i drugih zaštićenih područja.

Glavne turističke destinacije u Republici Srbiji (gradovi, banje, planine, reke i jezera, kulturna i prirodna dobra) prikazane su na Slici 20.

Slika 20. Glavne turističke destinacije u Republici Srbiji (Izvor: dokumentaciona baza IJČ)

Ocena stanja

Banjska lečilišta u blizini većih naselja imaju u najvećoj meri rešen problem snabdevanja vodom za piće iz javnih vodovoda, što najčešće nije slučaj sa klimatsko-planinskim mestima. Sezonski karakter korišćenja ovih kapaciteta (osim u slučaju pojedinih banja sa perspektivno međunarodnim karakterom) postavlja specifične zahteve, pre svega komunalnoj delatnosti u oblasti snabdevanja vodom i prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, kako bi se obezbedile potrebne količine vode i zaštitila životna sredina.

U slučaju korišćenja površinskih voda za ostale vidove rekreacije, zaštita kvaliteta voda je segment koji zahteva najveću pažnju (objekti na vodnom zemljištu, plovni objekti). Takođe, u cilju zaštite ljudskog zdravlja i poboljšanja kvaliteta životne sredine treba ukinuti divlja kupališta, a na javnim uspostaviti sistem monitoringa i upravljati kvalitetom voda.

b) Zaštita voda od zagađivanja

Osnovnu regulativu za sprovođenje zaštite voda od zagađivanja predstavljaju Zakon o vodama i Zakon o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik RS", br. 135/04, 36/09, 36/09 - dr. zakon, 72/09 - dr. zakon, 43/11 - US i 14/16), kojima je propisana izrada odgovarajućih planova za zaštitu voda od zagađivanja.

U prethodnom periodu u Republici Srbiji nije bio uspostavljen adekvatan odnos prema zaštiti voda od zagađivanja, iako je koncept zaštite u zakonskoj regulativi bio dobro osmišljen. Zaštita voda od zagađivanja se zasnivala na takozvanim "imisionim" kriterijumima, odnosno propisanim vrednostima parametara kvaliteta voda u vodotocima. Vrednosti ovih parametara, odnosno klase voda, bile su utvrđene odgovarajućim podzakonskim aktom, po kome su vode bile svrstane u četiri klase (i dve potklase u okviru druge klase), prevashodno sa aspekta mogućnosti njihovog korišćenja za različite namene. Vode sa vrednostima parametara većim od graničnih nalazile su se van klase. Takođe su, u okviru odgovarajućeg podzakonskog akta, svi vodotoci na teritoriji Republike Srbije razvrstani u kategorije, odnosno, definisane su zahtevane klase kvaliteta voda na određenim potezima vodotoka.

Za razliku od prethodne regulative u oblasti zaštite voda od zagađivanja, gde je mogućnost korišćenja voda bila osnovni kriterijum, donošenjem Zakona o vodama u skladu sa direktivama EU, akcenat u ovoj oblasti stavlja se na aspekt zaštite životne sredine, odnosno, ostvarivanje ciljeva životne sredine. Usvojen je kombinovani pristup, koji obuhvata kontrolu zagađivanja na mestu nastanka, putem uspostavljanja emisionih graničnih vrednosti i standarda kvaliteta životne sredine. Uveden je i princip "zagađivač plaća", koji treba da omogući, pored bolje zaštite kvaliteta voda, i veći stepen finansiranja sektora voda.

Činjenica je da je postojeće stanje u oblasti zaštite voda od zagađivanja prvenstveno posledica nedostatka sredstava, pre svega za izgradnju i održavanje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, kako naselja, tako i industrijskih i drugih potrošača, a ne odsustva adekvatne regulative.

Pritisci i uticaji na vodne resurse iz različitih izvora zagađivanja

Izvori zagađivanja voda se generalno mogu svrstati u dve kategorije: koncentrisane i rasute. Koncentrisano zagađenje se karakteriše tačkastim mestom ispuštanja otpadnih voda u recipijent, dok se rasuti izvori zagađenje generišu prostorno. Stanovništvo priključeno na kanalizaciju i industrijska postrojenja predstavljaju najznačajnije koncentrisane izvore zagađenja. U rasute izvore zagađenja spadaju sva površinska i podzemna opterećenja materijama koje mogu predstavljati "zagađenje" i koje neposredno ili posredno dolaze do vodotoka, a potiču od: stanovništva koje nije priključeno na kanalizaciju, neadekvatne obrade zemljišta i ispiranja sa šumskih i zemljanih površina (usled neadekvatnog gazdovanja šumskim i zemljišnim resursima), stočnog fonda, neuređenih komunalnih deponija i ostalih ljudskih aktivnosti.

Analiza pritisaka od stanovništva vrši se za naselja razvrstana u pet kategorija, pri čemu se, u skladu sa direktivama EU, naseljima sa više od 2.000 stanovnika daje veći značaj. Ovakav pristup opravdan je i u našim uslovima, imajući u vidu prikazana demografska kretanja.

Skoro 75% stanovništva Republike Srbije živi u naseljima većim od 2.000 stanovnika, u kojima je prosečna priključenost na javne kanalizacione sisteme oko 72%, a na indiuvidualne (septičke jame) oko 27%. U naseljima manjim od 2.000 stanovnika javni kanalizacioni sistemi su sporadično zastupljeni, tako da je u ovoj grupi naselja priključenost manja od 5%.

Pritisak od poljoprivrede i korišćenja prostora se deli na dve podkategorije, i to:

1) pritisak od stočnog fonda (koncentrisano i rasuto zagađenje), i

2) pritisak od korišćenja prostora (rasuti izvor zagađivanja, u skladu sa klasifikacijom korišćenja prostora CORINE 2006).

Koncentrisani izvori zagađenja

Stanje izgrađenosti sistema za prikupljanje i evakuaciju (primarna i sekundarna kanalizaciona mreža i glavni kanalizacioni kolektori) i prečišćavanje komunalnih otpadnih voda (postrojenja - u daljem tekstu PPOV) je na niskom nivou u odnosu na evropske standarde. Ovo se naročito odnosi na stanje izgrađenosti PPOV, pa se većina komunalnih otpadnih voda bez potrebnog prečišćavanja upušta u recipijente.

Osnovni pokazatelji o priključenosti stanovništva na javne i individualne kanalizacione sisteme na nivou vodnih područja i glavnih slivova/podslivova prikazani su na slikama 21. i 22. Priključenost na javne kanalizacione sisteme u naseljima većim od 2.000 stanovnika veća je od 70%, osim na vodnom području Bačka i Banat i vodnom području Srem. U slučaju slivova/podslivova značajnijih vodotoka, priključenost na javne kanalizacione sisteme u naseljima većim od 2.000 stanovnika je iznad 70%, izuzev u slivovima Tise i Save. U odnosu na ukupni broj stanovnika u Republici Srbiji priključenost na javne kanalizacione sisteme iznosi oko 54%.

Slika 21. Priključenost na kanalizacione sisteme, po vodnim područjima (Izvor: RZS)

Slika 22. Priključenost na kanalizacione sisteme, po rečnim slivovima (Izvor: RZS)

Postoji značajna razlika u stepenu priključenosti stanovništva na kanalizaciju u odnosu na priključenost na vodovodnu mrežu, posebno u naseljima manjim od 50.000 stanovnika, što predstavlja opasnost po zagađivanje podzemnih voda specifičnim parametrima kvaliteta voda kao što su nitrati.

U proteklih nekoliko decenija u Republici Srbiji je za prečišćavanje otpadnih voda u naseljima većim od 2.000 stanovnika izgrađeno nešto više od 50 gradskih postrojenja. Od izgrađenih postrojenja u funkciji su 32 (Slika 23), od kojih mali broj radi po projektnim kriterijumima, dok ostala rade sa efikasnošću daleko ispod projektovane. Efekti tretmana komunalnih otpadnih voda (za odabrane parametre) dati su u Tabeli 25, na nivou slivova.

Tabela 25. Efekti tretmana otpadnih voda

Izvor: RZS

Postojeća postrojenja koja su u funkciji opslužuju oko 600.000 stanovnika, pri čemu se njihov ukupni efektivni tretman svodi na oko 385.000 ES. Opšti zaključak je da je manje od 10% stanovništva obuhvaćeno nekim stepenom prečišćavanja otpadnih voda. Ukupni efekti tretmana uklanjanja organskog opterećenja manji su od 65%, kod azotnih komponenti manji su od 35%, dok su slučaju fosfornih komponenti efekti manji od 25%.

Prostorni raspored izgrađenih postrojenja na teritoriji Republike Srbije je neujednačen. Najveći broj postrojenja se nalazi u okviru vodnog područja Morava (Slika 23).

Slika 23. Prostorni raspored postojećih PPOV (Izvor: IJČ)

Pritisak od stanovništva izražava se masom u toku jedne godine (t/god), za organsko zagađenje (BPK5), ukupni azot (N), ukupni fosfor (P) i hemijsku potrošnju kiseonika (HPK). Kako su otpadne vode koje potiču iz domaćinstava postojanog sastava, sa standardnim opterećenjima po stanovniku, opterećenje je računato sa koeficijentima u funkciji načina evakuacije otpadnih voda (Tabela 26).

Tabela 26. Koeficijenti opterećenja za pritiske od stanovništva

(Izvor: IJČ)

Opterećenje od naselja u kojima postoje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda je umanjeno, u skladu sa obezbeđenim nivoom prečišćavanja.

Koncentrisani izvori zagađenja iz naselja preko 2.000 stanovnika čine oko 80% ukupnog pritiska po parametru fosfora i oko 70% po parametru azota koje proizvodi stanovništvo (Tabela 27).

Tabela 27. Pritisak od stanovništva priključenog na kanalizacione sisteme za naselja veća od 2.000 stanovnika

Izvor: IJČ i RZS

Postojeći industrijski kapaciteti u okviru naselja su najčešće priključeni na javnu kanalizaciju naselja. Pouzdanih podataka o vrsti i količinama industrijskih otpadnih voda postojećih industrijskih pogona nema u meri neophodnoj za merodavne zaključke. S obzirom na pad proizvodnje u zemlji, udeo industrijskih otpadnih voda u okviru naselja je značajno smanjen i procenjuje se na manje od 20% (osamdesetih godina prošlog veka bio je oko 45%).

Kod industrije je evidentno da najčešće nema izgrađenih postrojenja za predtretman industrijskih otpadnih voda pre njihovog upuštanja u gradsku kanalizaciju, odnosno u recipijente, ili je njihov rad neefikasan, što može da ugrozi i funkcionisanje postojećih postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda, kao i živi svet u vodi i priobalju. Treba istaći da je osamdesetih godina prošlog veka bilo više od stotinu postrojenja za predtretman industrijskih otpadnih voda, što je uglavnom podrazumevalo neutralizaciju u metaloprerađivačkoj industriji, kao i nekoliko samostalnih postrojenja za konačan tretman, najčešće u okviru fabrika celuloze i papira, kao i šećerana. Zbog nepovoljne ekonomske situacije u zemlji, izvršene privatizacije i restrukturiranja privrede, mnogo pogona je prestalo da radi ili je promenilo delatnost, tako da su njihova postrojenja za predtretman zapuštena ili ne odgovaraju stvarnim potrebama.

Evidencija o industrijskom zagađenju voda za velike zagađivače se vodi u okviru Nacionalnog registra izvora zagađivanja (Agencija za zaštitu životne sredine), a za manje zagađivače u okviru lokalnog registra na nivou lokalne samouprave. Praksa pokazuje da najveći deo zagađivača ne dostavlja izveštaje redovno i pravovremeno, a i oni koji to čine, dostavljaju nepotpune podatke, iz čega proističe nemogućnost pouzdanog kvantifikovanja pritisaka od industrije. U odsustvu relevantnih podataka, na Slici 24. su prikazane lokacije upuštanja otpadnih voda iz većih industrijskih kapaciteta.

Posebno treba pomenuti problem prioritetnih i prioritetnih hazardnih supstanci kome se ne posvećuje zadovoljavajuća pažnja i pored postojanja zakonskih odredaba koje ovu problematiku regulišu i uspostavljaju obavezu kontrole ove vrste zagađivanja. Tako u AP Vojvodina za 35% vodnih tela nije postignut dobar status na osnovu sadržaja prioritetnih i prioritetnih hazardnih supstanci u vodi, a čak za 80% vodnih tela nije postignut dobar status po osnovu sadržaja prioritetnih i prioritetnih hazardnih supstanci u sedimentu.

Slika 24. Lokacije i tipovi ispusta industrijskih otpadnih voda Izvor: IJČ i Agencija za zaštitu životne sredine

Rasuti izvori zagađenja

Deo rasutih izvora zagađenja čini stanovništvo koje nije priključeno na javne, već na individualne kanalizacione sisteme (ili druge vidove sanitacije sa zanemarljivim uticajem sa aspekta zaštite voda od zagađivanja). Primenom usvojenih koeficijenata iz Tabele 26. sračunati su pritisci od stanovništva koje nije priključeno na sisteme javne kanalizacije (Tabela 28).

Tabela 28. Pritisak od stanovništva u naseljima većim od 2.000 sa individualnim kanalizacionim sistemima

Izvor: IJČ i RZS

Kvantifikovanje uticaja rasutog zagađenja usled oticaja sa terena, a prvenstveno sa poljoprivrednih površina, vrši se na bazi namenskog monitoringa. Kako kod nas još uvek nije uspostavljena ova vrsta monitoringa, procena je izvršena na osnovu baze podataka o korišćenju prostora (CORINE 2006) i stručne procene pritisaka (u kg/ha/god) u funkciji načina korišćenja prostora. Usvojeni koeficijenti potencijalnog opterećenja dati su u Tabeli 29, a opterećenje uslovljeno načinom korišćenja prostora u Tabeli 30, po vodnim područjima. Procenjuje se da u vode dospeva 12% organskog zagađenja, 15% azota i 15% fosfora.

Tabela 29. Koeficijenti potencijalnog opterećenja voda u kg/ha/god, prema CORINE 2006

Tabela 30. Rasuto zagađenje uslovljeno načinom korišćenja prostora, u t /god

Izvor: IJČ

Produkcija zagađenja iz stočnog fonda definisana je na osnovu broja uslovnih grla (u daljem tekstu: UG) i usvojenih koeficijenata opterećenja po UG (Tabela 31), dok je procena ukupnih pritisaka od stočnog fonda na nivou vodnih područja data u Tabeli 32.

Tabela 31. Koeficijenti generisanja pritisaka od stočnog fonda, u kg/UG*/god

* jedno UG ekvivalentno je zagađenju koje generiše junad od 400 kg Izvor: IJČ

Tabela 32. Pritisci na vode od stočnog fonda, u t/god

Izvor: IJČ i RZS

Ukupni pritisci iz rasutih izvora zagađenja prikazani su u Tabeli 33.

Tabela 33. Ukupni pritisci na vode iz rasutih izvora zagađenja, u t /god

Izvor: IJČ

Stočni fond produkuje 57% ukupnog opterećenja od azota i oko 46% ukupnog opterećenja od fosfora, dok stanovništvo koje nije priključeno na javne kanalizacione sisteme učestvuje sa 4% opterećenja azotom, 15% opterećenja fosforom i 10% organskog zagađenja.

Komunalne deponije predstavljaju takođe vrstu potencijalnog rasutog zagađenja. Na nivou Republike Srbije formiran je katastar aktivnih javnih deponija, prema kome (podaci iz 2010. godine) postoje 164 komunalne deponije različitog tipa: sanitarne, uređene, neuređene itd. Posle 2010. otvorene su dve regionalne deponije - u Jagodini i Užicu. Neke deponije se često nalaze u blizini vodotoka i jezera (nekad i u samim koritima i na obalama), a prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine, više od 6% deponija se nalazi na udaljenju manjem od 500 m od postojećih izvorišta za snabdevanje vodom. Na osnovu dosadašnjih istraživanja, ukupna produkcija komunalnog otpada u Republici Srbiji je procenjena na oko dva miliona tona godišnje, odnosno prosečno 0,76 kg/dan po stanovniku.

Osim napred navedenih, evidentno je postojanje i divljih deponija, čije učešće u ukupnom pritisku od čvrstog otpada, prema proceni, iznosi oko 50%. Takođe postoji i problem deponovanja specifičnih vrsta otpada kao što su: industrijski, metalni, opasan, medicinski, gume, muljevi (komunalni i industrijski) i dr. U poslednjih nekoliko godina se na nivou države ulažu značajni napori da se uspostavi sistem upravljanja otpadom, koji obuhvata i reciklažu, kao način smanjivanja količine otpada.

Od ostalih izvora zagađivanja voda treba pomenuti i rudničke otpadne vode, za koje ne postoje pouzdani podaci o količinama i kvalitetu pa pritisak nije moguće proceniti, kao i akcidentne izvore zagađivanja, koji se povremeno pojavljuju i koji predstavljaju iznenadni i nekontrolisani događaj (udes), pa nisu ni podložni oceni na bazi pritisaka.

Ukupni pritisci na vode od koncentrisanih i rasutih izvora zagađenja, ne uključujući tehnološke otpadne vode od industrije (zbog nedostatka kvalitetnih podataka), prikazani su na Slici 25.

Slika 25. Ukupni pritisci na vode od koncentrisanih i rasutih zagađivača Izvor: IJČ

Ocena stanja

Republika Srbija, prema izgrađenosti kanalizacione infrastrukture, spada u grupu srednje razvijenih zemalja, dok je u pogledu tretmana otpadnih voda na samom začelju. Naime, kanalizacionom mrežom je obuhvaćeno oko 55% stanovništva, dok je manje od 10% stanovništva obuhvaćeno nekim stepenom prečišćavanja otpadnih voda. Predtretmane tehnoloških otpadnih voda, pre upuštanja u kanalizacione mreže ili druge recipijente, ima mali broj industrija.

I pored navedenog, kvalitet voda većih vodotoka na teritoriji Republike Srbije nije ugrožen po većini parametara kvaliteta voda (poglavlje Kvalitet površinskih voda i status vodnih tela površinskih voda).

Hidromorfološke promene

Kao posledica antropogenih aktivnosti, odnosno izgradnje hidrotehničkih (ali i drugih) objekata, kojima se obezbeđuju uslovi za različite vidove korišćenja voda (hidroenergetika, plovidba, snabdevanje vodom) i/ili zaštite od štetnog dejstva voda, nastaju hidromorfološke promene na vodnim telima (promena režima vode i nanosa, hidroloških i hidrauličkih karakteristika vodotoka, gubitak plavnih područja i slično). One predstavljaju specifičan pritisak na ekološki status vodnog tela.

Najznačajnije promene na vodnom telu javljaju se u slučaju izgradnje brana i akumulisanja vode. To su prekid kontinuiteta tečenja vode i nanosa i kretanja riba duž vodotoka, promena morfologije vodotoka, sastava rečnog dna, izmena karakteristika priobalja. Iste ili slične uticaje imaju i drugi objekti koji pregrađuju vodotoke (ustave, pragovi, pregrade), bilo da se izvode radi obezbeđenja zaštite od voda (zaštita od poplava i kontrola fluvijalne erozije) ili radi stvaranja uslova za korišćenje voda. Uticaj izgradnje linijskih objekata za zaštitu od voda može predstavljati značajan pritisak na ekološki status vodnog tela, posebno na malim vodotocima, jer se sužava rečni koridor, redukuju prirodna plavna područja i menja režim plavljenja. U slučaju regulacionih radova javljaju se određene promene hidrološkog režima i režima nanosa, morfološke promene, gubitak staništa vodenih vrsta, a često se gubi kontakt reke i priobalja usled oblaganja obala.

Hidromorfološke promene utiču na stanje i kvalitet vodenih ekosistema, pa je, u okviru praćenja i utvrđivanja statusa voda u procesu upravljanja vodama, obavezno pratiti i ove promene. Pritom se sa aspekta hidromorfološkog rizika mogu razlikovati tri kategorije vodnih tela: 1) nema promena ili su neznatne, 2) hidromorfološke promene postoje na većem delu vodnog tela ali nisu očigledne i značajne, pa treba odgovarajućim monitoringom utvrditi stepen rizika i 3) postoje očigledne hidromorfološke promene (akumulacije, obostrani nasipi izgrađeni u neposrednoj blizini rečnog korita, regulisane deonice vodotoka kroz urbane sredine i sl.), vodno telo je "pod hidromorfološkim rizikom" i preliminarno se identifikuje kao značajno izmenjeno. U kategoriju "značajno izmenjenog vodnog tela" površinskih voda se svrstavaju ona vodna tela koja su, kao rezultat ljudskih aktivnosti, izmenjena do te mere da više ne mogu dostići dobar ekološki status bez značajnih posledica po životnu sredinu i ljudske aktivnosti na održivom razvoju. Postoji obaveza da vodna tela u ovoj kategoriji dostignu dobar ekološki potencijal, koji podrazumeva izmenjene hidromorfološke parametre, ali i primenu mera za poboljšanje stanja.

Kvalitet površinskih voda i status vodnih tela površinskih voda

Stanje kvaliteta

Procena stanja kvaliteta površinskih voda predstavlja polaznu osnovu svih planskih dokumenata u kojima se definišu mere za postizanje i očuvanje dobrog stanja voda i omogućava praćenje uticaja ljudskih aktivnosti na promene njihovog kvaliteta.

U Republici Srbiji za sistematska osmatranja i merenja parametara kvaliteta površinskih voda bio je nekoliko decenija nadležan samo RHMZ. Od 2011. nadležne institucije za sprovođenje monitoringa voda (kvaliteta i količina) su Agencija za zaštitu životne sredine, organ uprave u sastavu Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine (u daljem tekstu: Ministarstvo) i RHMZ.

Stanje kvaliteta površinskih voda se sistematski prati na oko 140 stanica koje pokrivaju 103 od oko 500 vodnih tela propisanih zakonom. U periodu 2004-2012. godine, koji je usvojen kao referentni period za ovu oblast, vršene su izmene liste osmatranih parametara kvaliteta površinskih voda i pojedinih osmatračkih stanica.

Ocena stanja kvaliteta površinskih voda urađena je sagledavanjem prosečnog stanja njihovog kvaliteta i opaženih dugoročnih trendova, pre svega po parametrima koji imaju karakter indikatora unosa zagađenja u površinske vode poreklom od različitih grupa zagađivača. Na bazi raspoloživih podataka izvršena je klasifikacija za 103 vodna tela koja su pokrivena mrežom monitoring stanica kvaliteta površinskih voda (Slika 23).

Slika 26. Vodna tela prema Uredbi o graničnim vrednostima zagađujućih materija u površinskim i podzemnim vodama i sedimentu i rokovima za njihovo dostizanje ("Službeni glasnik RS", broj 50/12) Izvor: IJČ i Agencija za zaštitu životne sredine

Najveći broj vodnih tela nalazi se u II i III klasi kvaliteta (preko 80% praćenih vodnih tela), dok manje od 20% vodnih tela pripada IV i V klasi kvaliteta.

Posebno treba navesti da vodna tela na velikim vodotocima, pre svega Dunavu, Tisi, Savi i Drini, po pravilu zadovoljavaju kriterijume za II klasu kvaliteta, osim po pitanju sadržaja ortofosfata na izlaznom sektoru Dunava, koji pripada III klasi. Povećani sadržaj ortofosfata na ovom sektoru Dunava je verovatno posledica primenjene metodologije uzorkovanja19. Pogoršano stanje kvaliteta nekih vodnih tela zabeleženo je uglavnom na manjim vodotocima i kanalima u AP Vojvodini, kao i u blizini većih naselja (Slika 26).

_________
19 Uzorci na referentnoj stanici za ovo vodno telo zahvataju se uz desnu obalu (državna granica ide sredinom Dunava), a ne na sredini toka kako je to uobičajeno za ostale osmatrane profile.

Generalno se može zaključiti da je stanje kvaliteta površinskih voda relativno dobro, s obzirom na činjenicu da se manje od 10% otpadnih voda prečišćava na adekvatan način. Posebno je značajno da je kvalitet voda reke Dunav na izlazu iz Republike Srbije znatno bolji od kvaliteta na ulazu, odnosno, da se celim tokom kroz našu zemlju poboljšava (Slika 25).

Slika 27. Vodna tela prema Pravilniku o parametrima ekološkog i hemijskog statusa površinskih voda i parametrima hemijskog i kvantitativnog statusa podzemnih voda ("Službeni glasnik RS", broj 74/11) Izvor: IJČ

Slika 28. Opaženi trendovi kvaliteta vode duž toka Dunava u Republici Srbiji Izvor: IJČ

Status vodnih tela površinskih voda

U skladu sa novim pristupom, ocena stanja kvaliteta daje se za vodna tela, kao posebne i značajne elemente površinskih voda. Ocena se daje na bazi ekološkog i hemijskog statusa, uzimajući lošiji od njih i to za reke i jezera, kao i ekološkog potencijala i hemijskog statusa, za veštačka i značajno izmenjena vodna tela. Ekološkim standardima definisane su vrednosti bioloških (vodeni beskičmenjaci, alge, makrofite, mikroorganizmi) i odabranih fizičko-hemijskih parametara kvaliteta (kiseonični parametri, aciditet, nutrijenti) u odnosu na neporemećeno, prirodno stanje (referentni uslov) za svaki tip vodenog ekosistema, dok je hemijski status20 definisan standardima kvaliteta životne sredine u pogledu prioritetnih, prioritetnih hazardnih i ostalih specifičnih supstanci.

Ekološki status i ekološki potencijal određuju se na osnovu sledećih parametara:

1) bioloških (alge, vodene makrofite, vodeni beskičmenjaci i ribe);

2) fizičko-hemijskih, koji su od značaja za biološke parametre za datu kategoriju površinskih voda i dati tip vodnog tela površinskih voda;

3) hidromorfoloških, koji su od značaja za biološke parametre za datu kategoriju površinskih voda i dati tip vodnog tela površinskih voda;

4) mikrobioloških.

Na osnovu parametara ekološkog i hemijskog statusa21 izvršena je klasifikacija površinskih voda na teritoriji Republike Srbije bez AP Kosova i Metohije, za sledeće grupe tipova:

1) velike nizijske reke sa dominacijom finog nanosa (Dunav, Sava, Velika Morava, Tisa, Tamiš, Begej i Stari Begej) - tip 1;

2) velike reke sa dominacijom srednjeg nanosa, izuzev reka iz područja Panonske nizije - tip 2;

3) mali i srednji vodotoci do 500 mnm sa dominacijom krupne podloge - tip 3;

4) mali i srednji vodotoci preko 500 mnm sa dominacijom krupne podloge - tip 4;

5) vodotoci područja Panonske nizije (van vodotoka tipa 1) - tip 5;

6) mali vodotoci van Panonske nizije koji nisu obuhvaćeni ostalim tipovima, i vodotoci koji nisu obuhvaćeni pravilnikom kojim se uređuje ova oblast - tip 6.

__________
20 Pravna dokumenta koja bi u potpunosti definisala hemijski status voda još nisu kompletirana.
21 Merenja u periodu 2007-2012, na 140 profila lociranih na 66 vodotoka, 26 akumulacija i pet jezera, kao i rezultati drugih istraživanja, posebno bioloških parametara.

Obim i kvalitet osmatranja najveći je za vodna tela na velikim rekama i veštačkim vodnim telima, dok je najmanje raspoloživih podataka za male i srednje vodotoke (nadmorske visine do i preko 500 mnm) i male vodotoke van Panonske nizije, za koje, zbog nedostatka relevantnih podataka, nije bilo moguće dati ocenu stanja. Tako je prikazom obuhvaćeno svega oko 45% od ukupnog broja vodnih tela (Slika 27).

Na slikama 27. i 28. i karti ekološkog statusa vodnih tela površinskih voda u prilogu prikazana je ocena statusa vodnih tela. Odstupanja od dobrog ekološkog statusa (umerenog ekološkog potencijala) i hemijskog statusa uslovljena su različitim antropogenim pritiscima, od kojih su, prema podacima, dominantne komunalne otpadne vode i industrije, farme, rudnici, deponije, a od rasutih izvora najveći uticaj ima poljoprivreda.

Slika 29. Raspoloživost podataka o kvalitetu voda Izvor: IJČ

Slika 30. Prikaz ocene ekološkog statusa/potencijala voda Izvor: IJČ

Slika 31. Prikaz ocene hemijskog statusa voda Izvor: IJČ

Najčešća odstupanja fizičko-hemijskih parametara beleže se za ortofosfate. Prema sadržaju biorazgradljivih organskih materija, amonijum jona i nitrata kvalitet vodotoka je zadovoljavajući, osim na vodnim telima nizvodno od velikih naselja. Od prioritetnih i specifičnih zagađujućih supstanci izdvajaju se živa i arsen u pojedinim uzorcima.

Slab kvalitet vodotoka po biološkim parametrima utvrđen je na oko 25% vodnih tela, među kojima se nalaze delovi tokova Južne Morave, Rasine, Kubršnice, Nišave, Begeja, Zlatice, Turije, Ljiga, zatim akumulacije Potpeć, Sjenica, Bovan, Gruža i dr.

Kao najugroženija vodna tel-loš kvalitet po ekološkim i hemijskim parametrima izdvajaju se: kanal Vrbas-Bezdan na HS DTD i reke Krivaja, od ušća kanala DTD do brane Zobnatica i Pek-Kaonska klisura, od ušća Ljesnice do ušća Kučajske reke.

Treba istaći da izmenjeni pristup oceni stanja kvaliteta voda u narednom periodu zahteva prilagođavanje sistema monitoringa novim uslovima, uključujući usaglašavanje relevantnih propisa i adekvatan izbor osmatračkih stanica. Postojeći sistem monitoringa ne pokriva veći deo vodnih tela utvrđenih regulativom, dok brojni parametri kvaliteta (indikatora) za ocenu ekološkog statusa po biološkim parametrima do sada nisu sistematski praćeni. Zato je prikazana ocena ekološkog statusa, izvršena na bazi parcijalnih podataka i analize pritisaka i na bazi ekspertske procene, nedovoljno pouzdana. Uspostavljanje adekvatnog sistema monitoringa u skladu sa Zakonom o vodama i pratećim podzakonskim aktima, usaglašenim sa odgovarajućim pravilnicima o kvalitetu prirodnih voda, predstavlja prioritetnu aktivnost za obezbeđenje relevantnih podataka za preispitivanje preliminarne ocene, odnosno, utvrđivanje statusa vodnih tela.

Kvalitet podzemnih voda i status vodnih tela podzemnih voda

Stanje kvaliteta

Skup fizičko-hemijskih i mikrobioloških karakteristika podzemnih voda definiše kvalitet i upotrebljivost voda za određenu namenu. Pritom su od posebnog značaja podzemne vode sa kvalitetom pogodnim za piće, koje se mogu koristiti samo za snabdevanje vodom stanovništva, sanitarno-higijenske potrebe, napajanje stoke, za potrebe industrije koja zahteva visokokvalitetnu vodu i potrebe malih potrošača.

Ocena stanja kvaliteta resursa podzemnih voda u Republici Srbiji data je na osnovu raspoloživih podataka nadležnih ministarstava, rezultata monitoringa, tehničke dokumentacije i rezultata pojedinačno sprovedenih radova i anketa.

Sistematsko osmatranje i ažuriranje podataka o kvalitetu podzemnih voda su preduslov za adekvatnu ocenu statusa voda, sagledavanje trendova promene i ocenu efekata preduzetih mera zaštite. Prostorna i vremenska reprezentnost, kao i obim parametara koji se ispituju, od neposrednog su uticaja na kvalitet podataka kojima se definiše kvalitet voda.

Sa aspekta strategije upravljanja kvalitetom podzemnih voda poseban značaj imaju karstne, a potom aluvijalne i "prve" izdani, na koje je antropogeni uticaj najveći. S druge strane, ove resurse karakteriše značajna prostorna heterogenost, dinamična vodorazmena i promenljivi hidrohemijski uslovi koji uslovljavaju različitu "osetljivost" podzemnih voda na pojedine pritiske.

Stanje kvaliteta podzemnih voda može se definisati sa aspekta:

1) parametara koji definišu prirodni kvalitet voda, a dominantno su rezultat interakcije vode i podloge;

2) parametara koji definišu stanje resursa pod uticajem antropogenih faktora.

Prirodni kvalitet podzemnih voda na području Republike Srbije je dosta neujednačen, što je posledica različitog minerološko-petrografskog sastava vodonosnih sredina, geneze podzemnih voda i akvifera, starosti vode, različitog intenziteta vodorazmene i sl. i kreće se od izuzetnog kvaliteta koji ne zahteva tretman, do voda koje zahtevaju veoma složene postupke kondicioniranja pre njene upotrebe za javno vodosnabdevanje.

Hemijski sastav podzemnih voda "prve" izdani na području zapadne i južne Bačke se odlikuje mineralizacijom od 250-500 mg/l u priobalju Save i Dunava, do 400-800 mg/lna području "Varoške" terase, dok je u nekim delovima Bačke vrednost ovog parametra preko 2.000 mg/l. Ukupna tvrdoća se kreće u rasponu od 10-30º dH, ponegde i više, povećan je sadržaj gvožđa i mangana. Na području severoistočne Bačke osnovnu izdan karakteriše mineralizacija od 240-480 mg/l, dok je u južnom delu ova vrednost od 350-635 mg/l. Tvrdoća vode je takođe manja u severnom delu (6,5-10º dH), a veća u južnom delu (do 20º dH). Utrošak KMnO4 je ispod 10 mg/l, dok sadržaj gvožđa ide do 3 mg/l.

Na području Banata moguće je sa aspekta kvaliteta osnovne izdani izdvojiti tri područja: područje severno od Begeja i Plovnog Begeja, područje srednjeg Banata (Zrenjanin-Žitište) i područje južnog Banata. Na području severno od Begeja i Plovnog Begeja mineralizacija iznosi od 500-700 mg/l, sadržaj gvožđa 0,2-1 mg/l, amonijaka 0,2-1 mg/l, dok je utrošak KMnO4 od 10-40 mg/l. Na području Zrenjanin - Žitište mineralizacija je preko 1.200 mg/l, sadržaj gvožđa je od 0,4 do preko 2 mg/l, amonijaka preko 10 mg/l, a utrošak KMnO4 je preko 200 mg/l. Na području južnog Banata mineralizacija je od 310-460 mg/l, tvrdoća je povećana i ide do 18º dH, a sadržaj gvožđa je redovno preko 0,5 mg/l.

Kvalitet "prve" i osnovne izdani na području južnog Srema je praktično isti, s obzirom na hidrauličku povezanost ovih dveju izdani. Mineralizacija se kreće u rasponu od 600-850 mg/l, tvrdoća je preko 20º dH, utrošak KMnO4 je nizak (od 3-7 mg/l), dok je gvožđe uglavnom povećano (0,5-3,5 mg/l).

Jedna od bitnih karakteristika podzemnih voda osnovne izdani na području AP Vojvodine je povišena koncentracija arsena. Povišene koncentracije se javljaju na području centralnog i severnog Banata (10-50 μg/l i preko 50 μg/l), centralne i severne Bačke (10-50 μg/l, pa i preko 50 μg/l) i zapadnog Srema (10-50 μg/l). Kvalitet voda dubokih izdani na području Bačke i Banata nije zadovoljavajući (povećana mineralizacija, gvožđe, organske materije, mutnoća), dok je na području Srema kvalitet znatno bolji.

Na ostalom delu teritorije Republike Srbije (prostor južno od Save i Dunava) prisutna je raznolikost u hemizmu podzemnih voda, pa će prikaz biti dat generalno po tipovima vodonosnih sredina.

Vode u okviru kvartarnih aluvijalnih naslaga su uglavnom natrijumsko-kalcijumskog ili magnezijumsko-kalcijumskog sulfato-hidrokarbonatnog tipa. Mineralizacija se kreće u rasponu od 450-750 mg/l, tvrdoća je 12-16 º dH, pH rednost od 7,1 do 7,4. Redovna je povišena koncentracija gvožđa i mangana.

Vode u okviru neogenih naslaga su uglavnom sulfat-hidrokarbonatnog tipa, sa promenljivom mineralizacijom koja je u granicama od 500-1.400 mg/l. Sadržaj gvožđa je lokalno povišen.

Vode karstnih izdani su uglavnom kalcijumsko-hidrokarbonatnog tipa, sa mineralizacijom od 200-500 mg/l, tvrdoćom 10-15 mg/l, pH vrednošću od 7,2 do 8.

Nitrati, nitriti i amonijum joni su u dozvoljenim granicama, izuzev na delovima Velike Morave, gde su registrovane povišene koncentracije nitrata (naselja Požarevac, Lapovo, Velika Plana, Žabari i Svilajnac).

Kvalitet podzemnih voda u aluvionima velikih reka u centralnoj Srbiji

Generalna karakteristika ovih izdani je relativno niska mineralizacija, uz vrlo promenljiv sadržaj gvožđa i podređeno mangana po prostoru. Povišene vrednosti elektroprovodljivosti iznad 1.000mS/cm mogu se smatrati indikatorima antropogenih uticaja i obično se javljaju u kombinaciji sa povišenim sadržajem nitrata, hlorida i, ne retko, sulfata.

Osnovne karakteristike podzemnih voda aluviona Ibra, Zapadne, Južne i Velike Morave i Save sistematizovane su i prikazane u Tabeli 34. Ista tabela sadrži i karakteristike podzemnih voda "prve" izdani na području AP Vojvodine i "prve" i osnovne izdani na području Mačve.

Tabela 34. Osnovne karakteristike podzemnih voda prve izdani (podaci monitoringa RHMZ i Agencije za zaštitu životne sredine) i odabranih vodovoda